Χριστιανοί και Μπεκτασίδες (του θεολόγου Σταύρου Βαλλίδη) ΛΑ’ - Ήταν οι Κιζιλμπάσιδες "πράκτορες των Περσών";

Κατά την μακραίωνη ιστορία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι Κιζιλμπάσιδες αντιμετωπίζονταν από την εξουσία του Σουλτάνου με καχυποψία. Τους θεωρούσαν μεν αιρετικούς, αλλά συγχρόνως και εχθρούς της ενότητας του κράτους, γιατί πίστευαν ότι ήταν οι συνοδοιπόροι του Ιράν, πατροπαράδοτων εχθρών της αυτοκρατορίας. 

Στις αρχές του 16 αιώνα ο Σάχης του Ιράν Ισμαήλ θα τεθεί επικεφαλής όλων των δυσαρεστημένων τουρκομανικών φυλών, των αιρετικών Μουσουλμάνων και θα χρηστεί διεκδικητής του Οθωμανικού θρόνου. Θα βρει πρόθυμους συμπαραστάτες του μυστικιστές δερβίσηδες που θα τους στείλει ως ιεραποστόλους στην Μικρά Ασία, Ρούμελη και Θράκη για να οργανώσουν τους δυσαρεστημένους και καταπιεσμένους κατοίκους.

Η ονομασία Κιζιλμπάσιδες (Ερυθροκέφαλοι) είχε δοθεί σε επτά τουρκομανικές νομαδικές φυλές, οι οποίες βοήθησαν το Σάχη Ισμαήλ να ανέλθει στο θρόνο της Περσίας, ιδρύοντας τη δυναστεία των Σαφαβιδών. Σε ένδειξη τιμής ο Ισμαήλ παραχώρησε στις φυλές αυτές το δικαίωμα να φέρουν το ερυθρό τουρμπάνι που έφεραν οι πρόγονοί του, σεΐχηδες σε μια Σιϊιτική αίρεση ιδιαίτερα διαδεδομένη στην ανατολική Μικρά Ασία.

Όπως αναφέρθηκε και προηγούμενα, το 1511 οι Κιζιλμπάσιδες θα ξεσηκωθούν κατά του Σουλτάνου, ο στρατός τους θα καταστρέψει ολοκληρωτικά περιοχές της Μ. Ασίας και θα φτάσει σχεδόν έξω από την Προύσα. Ο σουλτάνος Σελίμ Α΄ θα τους νικήσει και έστω προσωρινά θα καταστείλει το κίνημά τους. Το 1527 θα εξεγερθούν ξανά με αρχηγό το Καλεντέρ, απόγονο του Χατζή Μπεκτάς και θα καταλάβουν μεγάλες περιοχές της Μ. Ασίας. Και πάλι με την επέμβαση του μεγάλου Βεζίρη η επανάσταση θα κατασταλεί.

Με την εισδοχή τους στον Μπεκτασισμό καλυπτόμενοι κάτω από τον φιλελευθερισμό του τάγματος, απέκτησαν μεγαλύτερη δύναμη πάνω στην κοινωνία κυρίως της υπαίθρου. Μάλιστα τον 17^ο αιώνα ο σουνίτης Σεΐχης Μαχμούτ Χουντάη εισηγείται στις αρχές, το κλείσιμο των τεκέδων τους και το διορισμό σε κάθε χωριό ενός ιμάμη Σουνίτη σαν διαφωτιστής των νέων. 

Οι αρχές παρόλα αυτά, από τα μέσα του 16^ου αιώνα παρακολουθούσαν στενά τις διάφορες ομάδες ετεροδόξων και έκαναν έρευνες σε τεκέδες των δερβίσικων ταγμάτων. Απαγόρευσαν στους οπαδούς της ομάδας «Ισίκ-Φως» να ταξιδεύουν από πόλη σε πόλη. Αυτοί ήταν οι παλιοί Απτάληδες που σώθηκαν από τις σφαγές των Καλεντερίδων «που σήκωναν μπαϊράκια, παίζανε ζουρνάδες και νταούλια και παραβίαζαν με κάθε τρόπο τη θρησκεία».

Το κίνημα των Κιζιλμπάσιδων, δεν ήταν μονάχα ένα θρησκευτικό κίνημα, αλλά κατά κύριο λόγο κοινωνικοπολιτικό. Οι ιερές τελετές τους δεν διέφεραν από εκείνες των Μπεκτασήδων αν και οι Σαμανιστικές δοξασίες, επηρεασμένες και ανακατεμένες με ξεχωριστά φυλετικά έθιμα έδιναν ένα διαφορετικό μυστικιστικό αποτέλεσμα. 

Οι Σεΐχηδές τους, προέρχονται ως συνήθως από τους κληρονομικούς αρχηγούς των φυλών τους. Ο θεσμός της κληρονομικότητας των αρχηγών υποστηρίζεται με φανατισμό. Πίστευαν ότι οι αρχηγοί τους Τσελεπήδες προέρχονται απευθείας από τη γενιά του Χατζή Μπεκτάς. Αυτό που τους χαρακτηρίζει πάντα είναι η έντονη αντίθεσή τους στην Οθωμανική εξουσία του Σουλτάνου.

Οι Κιζιλμπάσιδες είχαν ενταχθεί στους κόλπους των Μπεκτασήδων και από τον 19^ο αιώνα, όπως εξάλλου οι περισσότεροι από τους Μπεκτασήδες, αυτοαποκαλούνται Αλεβήδες (οπαδοί του Αλή). Όπως οι περισσότεροι ετερόδοξοι, έτσι και αυτοί, διαφέρουν σε πολλά σημεία του τυπικού και των δοξασιών τους από τους υπόλοιπους Μουσουλμάνους. Για παράδειγμα πίνουν οινοπνευματώδη και δεν εορτάζουν το ραμαζάνι, ενώ τιμούν ιδιαίτερα την Παρθένο Μαρία, προς τιμήν της οποίας οργανώνουν λιτανείες, και τηρούν πολλές χριστιανικές εορτές και ιδίως το Πάσχα, το οποίο εορτάζουν την ίδια Κυριακή με τους Αρμενίους^. Επίσης, προβαίνουν σε δημόσια εξομολόγηση στη διάρκεια νυχτερινής λειτουργίας.

Οι Θεολογικές τους απόψεις.

Οι Κιζιλμπάσηδες πιστεύουν ότι:

Ο Θεός είναι ένας και παντοδύναμος και χωρίς υιό ή σύντροφο. Ο Αλή είναι Θεός ενανθρώπισας, όμοιος με τον Χριστό, και θα εμφανιστεί ξανά.

Ο Αλή είναι η ταύτιση του Χριστού και αποτελεί το πνεύμα του Θεού. Ο Αλή υπερέχει του Μωάμεθ στην καλοσύνη.

Αν ο Αλή δεν υπήρχε, ο Θεός δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει τον κόσμο. Η Αγία Τριάδα είναι ο Αλή, ο Ιησούς και ο Μωάμεθ. (Πατήρ, Υιός και ΄Αγιο Πνεύμα).

Οι προσευχές τους κατευθύνονται κυρίως προς τον Αλλάχ, τον Αλή και τον Χουσεΐν.

Ο Διάβολος αποτελεί μια οντότητα που αντιτάσσεται στον Θεό.

Μεσάζοντες προς τον Θεό αποτελούν οι πέντε αρχάγγελοι, οι δώδεκα επίσκοποι του Θεού, οι σαράντα προφήτες, συμπεριλαμβανομένων του Selman. Ο προφήτης Khidr ταυτίζεται με τον άγιο Σέργιο.

Οι δώδεκα Ιμάμηδες είναι οι δώδεκα Απόστολοι. Ο Χασάν και ο Χουσεΐν είναι ο Πέτρος και ο Παύλος.

Ο δωδέκατος Ιμάμης κρύβεται και οι Κιζιλμπάσηδες περιμένουν τον ερχομό του.

Οι μεγάλοι προφήτες είναι ο Αδάμ, ο Νώε, ο Αβραάμ, ο Μωυσής, ο Χριστός, και ο Μωάμεθ με τον Αλή.

Ο Μωυσής, ο Δαβίδ, ο Χριστός και ο Αλή είναι όλοι ενσαρκώσεις του ίδιου προσώπου.

Ο Ιησούς είναι ο μεγαλύτερος των προφητών.

Η Παναγία θεωρείται ως η Μητέρα του Θεού και χαίρει βαθύτατου σεβασμού.

Ο Hasluc μας πληροφορεί ότι τις πρώτες δώδεκα ημέρες της άνοιξης, οι γυναίκες καλούνται με Χριστιανικά ονόματα, και δεν δείχνουν καμία αποστροφή για ιερά χριστιανικά βιβλία, ενώ δέχονται επισκέψεις από ένα πλανόδιο «άγιο» άνθρωπο που ονομάζεται Karabash. («μαύρο κεφάλι» - πιθανώς να αναφέρεται σε ιερέα με μαύρο σκούφο). 

Οι τελετές τους μοιάζουν με αυτές της Θείας Κοινωνίας. Τη νύχτα της 1ης Ιανουαρίου θα συναντηθεί η κοινότητα στο σπίτι του Σεΐχη. Μετά τις προσευχές ο Σεΐχης ευλογεί το ψωμί, το οποίο ονομάζεται Haqq loqmase και το μοιράζει στους παρευρισκόμενους που τον προσεγγίζουν ανά δύο. Το ευλογημένο ψωμί δεν διανέμεται σε όλους ανεξαιρέτως, αλλά μόνον στους ‘άξιους’. Οι κοινωνοί ονομάζονται Musseib. 

Οι Κιζιλμπάσηδες δεν έχουν ούτε τζαμί, ούτε εκκλησία, αλλά κάθε Παρασκευή πηγαίνουν στο σπίτι του Σεΐχη για να προσευχηθούν.

Ο ιερέας ψάλλει προσευχές προς τιμήν του Χριστού, του Μωυσή και του Δαβίδ. Κατά την τελετή γίνεται δημόσια εξομολόγηση όπου αναλόγως ο ιερέας δίνει συχώρεση και τέλος ευλογεί το ψωμί και το κρασί. Η θυσία του προβάτου συνηθίζεται στις μεγάλες εορτές.

Εντύπωση προκαλεί ο χορός των Κιζιλμπάσιδων, Σεϊμάν στον οποίο συμμετέχουν μόνο γυναίκες που φέρουν οπλισμό (ένοπλος πυρρίχιος) κάτι που δηλώνει την ισχυρή παρουσία της γυναίκας στην κοινότητα.

Το κέντρο τους στη Οθωμανική Τουρκία ήταν ο Τεκές Χουμπιάρ κοντά στη Σεβάστεια. Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια του Ισλάμ, η θρησκεία τους «φαίνεται να αποτελεί ένα κράμα κατάλοιπων παγανιστικών δοξασιών και χριστιανικού τυπικού καλυμμένο από ένα επίστρωμα Ισλαμισμού». Οι Σουνίτες αποκαλούσαν τα χωριά όπου ζούσαν οι Κιζιλμπάσιδες «χωριά των απίστων.

Ο Τούρκος αξιωματούχος Αρίφ Μπέης, γραμματέας της Αρμοστείας του Καΐρου, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Κων/πολης και υπουργός του Κεμάλ, σε βιβλίο του που κυκλοφόρησε στην τελευταία δεκαετία του 19^ου αιώνα με τίτλο «Μπασίμιζα Γκελενλέρ» (Τα επερχόμενα της κεφαλής μας), αναφέρει μια άλλη εξέγερση στο βιλαέτι της Σεβάστειας (Σεβάς) του Πόντου από μουσουλμανοφανείς όπως αναφέρει, τους Κιζίλ-Μπας.

Πρόκειται για την εξέγερση των Κιζιλμπάσιδων στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου(1853) με αρχηγό τον Αλή Μπεκ. Ελευθέρωσαν μια ολόκληρη περιοχή και έκαψαν χωριά που δεν ήταν Κιζιλμπάσιδων. Ο Σεμσεντίν τονίζει ότι, αυτοί προτιμούν να συνεργάζονται με τους Χριστιανούς και όχι με τους Μουσουλμάνους και τους Τούρκους. Όταν βλέπουν Τούρκους κρύβουν τις γυναίκες τους, ενώ τις εμφανίζουν σε όλους τους άλλους λαούς. Αυτό, γιατί, θεωρούν τους Τούρκους «προαγωγούς», άπιστους και καταραμένους.

Όπως προαναφέρθηκε παραπάνω, οι Οθωμανοί έβλεπαν πάντα τους Κιζιλμπάσιδες με καχυποψία. Τους θεωρούσαν μεν αιρετικούς, αλλά συγχρόνως και εχθρούς του κράτους, διότι με την πρώτη ευκαιρία επαναστατούσαν είτε μόνοι τους, είτε με συμμάχους τους Ιρανούς Σιΐτες. 

Οι περισσότερες «οργανωμένες κοινωνίες» της Μ. Ασίας τους λοιδορούσαν και τους θεωρούσαν παρείσακτους που αποτελούσαν πραγματικό όνειδος για την κοινωνία. Και πώς να μην ήταν, αφού τα ήθη και τα έθιμά τους δεν έχουν σχεδόν τίποτε το κοινό με τα αντίστοιχα των Μουσουλμάνων. Το ότι σήμερα, ακόμα και οι ίδιοι αρνούνται την καταγωγή τους, είναι ένα ακόμα σημάδι φόβου, γιατί στην πάροδο των αιώνων εκπατρίστηκαν πολλές φορές και αναγκάστηκαν να οικειοποιηθούν ένα ιδιότυπο θρησκευτικό μοντέλο.

Την περιφρόνηση και τον αποτροπιασμό τους οι μουσουλμανικές κοινωνίες το ‘πέρασαν’ και στις χριστιανικές ορθόδοξες που κατοικούσαν στην αυτοκρατορία. Οι μόνοι που τους συμπαραστάθηκαν ήταν οι ανεκτικοί Μπεκτασήδες που ως «Αλεβήδες» τον 19^ο αιώνα και μετά, τους προστάτευσαν τους έδωσαν το όνομά τους, αλλά συγχρόνως πήραν από αυτούς συνήθειες και ήθη και έθιμα.

Υπάρχει η άποψη ότι οι Κιζιλμπάσιδες προέρχονται από τους «Σουρτούκηδες» της Μικράς Ασίας. Αυτοί όπως και οι Κιζιλμπάσιδες δεν ήσαν επιδεικτικοί στον τρόπο λατρείας και γενικά στην κοινωνική τους συμπεριφορά. Η εκδήλωση των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων είχε πάντοτε ένα στοιχείο μυστηριακής φύσης. Οι ίδιοι ισχυρίζονται, ότι ανήκουν στους αρειανούς και σε άλλες ετερόδοξες χριστιανικές κοινότητες. Πιθανώς των Παυλικιανών ή Μανιχαίων, που στην συνέχεια εξισλαμίζονται. 

Ενώ διασπείρονται σε όλη την Μικρά Ασία περνούν στην Θράκη και στα Βαλκάνια. Το μητροπολιτικό τους κέντρο ήταν το Αμόριο, άλλοτε έδρα των εικονοκλαστών. Η θεωρία αυτή τους τοποθετεί στη Μικρά Ασία, ταυτίζοντάς τους με τη φυλή των Ερυθρίνων. Οι Ερυθρίνοι της Μικράς Ασίας αναγκάστηκαν να εκχριστιανιστούν επί βυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά, λόγω της ιδιομορφίας των ηθών και εθίμων, προσχώρησαν στους Παυλικιανούς. Στα χρόνια που ακολούθησαν αναγκάστηκαν να εξισλαμισθούν, αλλά πάλι επέλεξαν να ακολουθήσουν μία «βολική» προς τις συνήθειές τους αίρεση, των Αλεβήδων Μπεκτασήδων.

Τρίτη άποψη που υποστηρίζεται κυρίως από την Τουρκική πλευρά, είναι ότι οι Κιζιλμπάσιδες προέρχονται από τους Άστατους (Απτάληδες), και Τενεσούρηδες (δίθρησκους) αιρετικούς Μουσουλμάνους. Δεν τρέφουν καμία εκτίμηση στο πρόσωπό τους και τους κατηγορούμουν για κλέφτες και ληστές, ενώ οι γυναίκες εκδίδονται ως πόρνες. Δεν αμφισβητούν την τουρκική καταγωγή τους, αλλά ισχυρίζονται ότι τα ήθη και έθιμα που εξασκούν προέρχονται από την πρώτη περίοδο, πριν ασπασθούν το Ισλάμ. Εξ άλλου τους Κιζιλμπάσιδες δεν τους συναντούμε αποκλειστικά σε συγκεκριμένη περιοχή της Μικράς Ασίας, αλλά είναι διάσπαρτοι από τα Βαλκάνια έως την περιοχή της Μεσοποταμίας και της Συρίας.

Η ταύτιση τους με τους Άστατους, Απτάληδες και Αθιγγάνους πιστεύω ότι προέρχεται από την προσπάθεια της κατασυκοφάντησης τους, επειδή τους χαρακτήριζε πάντοτε μια ανυπακοή για τους θεσμούς και τις αρχές. Η φιλοξενία για τους Κιζιλμπάσιδες θεωρείτο ιερή και προσφέρονταν απλόχερα σε οποιονδήποτε είχε την ανάγκη τους.

Σήμερα, Κιζιλμπάσιδες κατοικούν στην Μικρά Ασία καλυπτόμενοι πίσω από το μανδύα των Αλεβήδων. Στην Δυτική Θράκη υπάρχουν κάποια υπολείμματα Κιζιλμπάσιδων που κατοικούν στα χωριά του Διδυμοτείχου στον Έβρο. 

Ακόμη και σήμερα η κατάσταση και η φήμη για τους Κιζιλμπάσιδες της Θράκης δεν έχει αλλάξει. Οι παραδόσεις και τα έθιμα τους, που αναφέρθηκαν παραπάνω σε συνδυασμό των λατρευτικών τους συνηθειών, που αναμειγνύονται με χριστιανικά στοιχεία, καθώς και το μυστηριακό πέπλο που τους χωρίζει από τις άλλες κοινότητες, αποτελούν παράγοντες γέννησης των ερωτημάτων και αμφισβητήσεων.

Οι «ιδιαιτερότητες» για τις οποίες τους κατηγορούν δεν είναι δυνατόν να επιβεβαιωθούν και έχουν περισσότερα στοιχεία φαντασίας παρά ιστορικής αλήθειας. Εξετάζοντας όλα τα στοιχεία που μπορέσαμε να συλλέξουμε για την ζωή των Κιζιλμπάσιδων διαπιστώσαμε πως όλοι σχεδόν οι συγγραφείς αναφέρουν με επιφύλαξη αυτές τις πληροφορίες. 

Ιδιαίτερα για τους Κιζιλμπάσιδες της Θράκης, οι Σουνίτες Μουσουλμάνοι, αλλά και πολλοί Χριστιανοί, τους κατηγορούν ότι στις τελετές τους κάνουν όργια. Σύμφωνα λοιπόν με τις φήμες που κυκλοφορούν, την τελευταία ημέρα της σύναξης των Κιζιλμπάσιδων στο μοναστήρι της Ρούσσας επιλέγονται δέκα νέα ζευγάρια, τα οποία απέχουν μία βδομάδα πριν και μία μετά από τα συζυγικά τους καθήκοντα. Όλοι θα μπουν γυμνοί στο δωμάτιο δίχως παράθυρα. Εκεί με μοναδικό φως τη φωτιά που καίει, κάθε άντρας επιλέγει στα τυφλά τη σύντροφό του (μία μόνο). Όσα παιδιά γεννηθούν από αυτήν τη συνεύρεση θεωρούνται ιερά, μορφώνονται υποχρεωτικά και κατατάσσονται στους μελλοντικούς αρχηγούς των Κιζιλμπάσιδων.