Χριστιανοί και Μπεκτασίδες (του θεολόγου Σταύρου Βαλλίδη) Λ’ - Ρήξη Μπεκτασήδων με την εξουσία, αρχή παρακμής.

Ο Μπεκτασισμός όπως αναφέραμε παραπάνω, έπαιξε σημαντικό ρόλο στον εξισλαμισμό της Μικράς Ασίας και των Βαλκανίων. Διαμόρφωσε και εδραίωσε την ανάπτυξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 

Η υψηλή Πύλη χρησιμοποίησε τα τάγματα για να μεταλλάξει τους κατοίκους των νέων κατακτήσεων. Ο ρόλος των τεκέδων και των δερβίσηδων είχε άμεση σχέση με τις ανάγκες του Οθωμανικού κράτους τα πρώτα χρόνια. Το ενδιαφέρον της Πύλης μετριάστηκε, μετά την επικράτηση των Οθωμανών στην νοτιοανατολική Ευρώπη. 

Η Οθωμανική εξουσία θεώρησε ως μη αναγκαία και οικονομικά επιβαρυντική τη σύμπραξή της με τους Μπεκτασήδες δερβίσηδες. Γι' αυτό και περιόρισε ή και διέκοψε το κρατικό ενδιαφέρον απέναντι τους. Ως τα τέλη του 15ου αιώνα το Οθωμανικό κράτος ενίσχυε οικονομικά τους τεκέδες. Πέραν αυτού, οι Μπεκτασήδες, και γενικότερα οι ετερόδοξοι δερβίσηδες, είχαν στην κατοχή τους σημαντικές εκτάσεις γης, τις οποίες είχαν εκχωρήσει σ' αυτούς οι σουλτάνοι, ως αντάλλαγμα των υπηρεσιών που τους προσέφεραν. 

Η πολιτική αυτή, όχι μόνο απέβαινε σε βάρος των οικονομικών συμφερόντων της κεντρικής εξουσίας, αλλά προκαλούσε και τη δυσανασχέτηση των διοικητών αγάδων των περιοχών, διότι, αντί να καρπώνονται οι ίδιοι τα οφέλη από τις τεράστιες αγροτικές εκτάσεις, τις εκμεταλλεύονταν οι δερβίσηδες, οι οποίοι δεν είχαν πάντοτε αρμονική συνεργασία με τους γαιοκτήμονες και τις διοικήσεις. Οι φιλελεύθεροι Μπεκτασήδες από την ίδια τους την δομή ήταν υποχρεωμένοι στο άνοιγμα προς την κοινωνία και την ανεξέλεγκτη ένταξη στους κόλπους τους ομάδων που προέρχονταν από διαφορετικές τάξεις. Οι περισσότερες από αυτές ήταν ορκισμένοι εχθροί του Οθωμανικού κατεστημένου για δικούς τους διαφορετικούς λόγους. Η πιο γνωστή ομάδα ήταν αυτή των Κιζιλμπάσιδων που ενώ εντάσσεται στους κόλπους των Μπεκτασήδων, με τις ελευθεριάζουσες λατρευτικές συνήθειες τους, θα συμπαρασύρουν και όλο το υπόλοιπο τάγμα σε δυσφήμιση και διασυρμό. Οι αντίπαλοι τους οι Σουνίτες που εκφράζουν το θρησκευτικό κατεστημένο θα βρουν την ευκαιρία για μια μεθοδευμένη κατασυκοφάντηση.

Τώρα, παρουσιαζόταν η ευκαιρία στην κεντρική εξουσία, αλλά και στους επί μέρους διοικητές, να πάρουν πίσω τις τεράστιες περιουσίες που κατείχαν οι δερβίσηδες και να τις διαθέσουν για τις ανάγκες της ισχυροποιήσεως του κράτους αφού οι νέες κατακτήσεις που τους επέφεραν πολλαπλά κέρδη είχαν σχεδόν σταματήσει. 

Όμως τον καθοριστικό ρόλο στην αλλαγή της πολιτικής των σουλτάνων έναντι των ετεροδόξων δερβίσηδων, τον έπαιξε η δραστηριοποίηση των σουνιτών Μουσουλμάνων, με σκοπό να αναδειχτούν σε κύριο ρυθμιστή της θρησκευτικής ζωής των Οθωμανών. Αυτό βόλευε απόλυτα τον Σουλτάνο διότι πίστευε ότι η κατάσταση θα ήταν πλήρως ελεγχόμενη, αν η κεντρική θρησκευτική εξουσία λάμβανε τις αποφάσεις στην πρωτεύουσα και όχι σε ένα απομακρυσμένο τεκέ. Αυτό επετεύχθη ως ένα βαθμό στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, αλλά ήταν αδύνατον να επικρατήσει στις απομακρυσμένες περιοχές των επαρχιών της και ειδικότερα στα σύνορα με το Ιράν. 

Εξάλλου ο Σουνιτισμός, εκ φύσεως ήταν αστικό κίνημα και οι οπαδοί του προτιμούσαν να κατοικούν στις πόλεις. Αντίθετα οι οπαδοί του Μπεκτασισμού, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ήταν τουρκομανικοί πληθυσμοί και εξισλαμισμένοι ορεσίβιοι χριστιανικοί πληθυσμοί, απομεινάρια χριστιανικών αιρέσεων (Παυλικιανοί, Βογόμιλοι κλπ.), προτιμούσαν την ύπαιθρο και μάλιστα τις ορεινές περιοχές. 

Η εγκατάλειψη εκ μέρους του κράτους της πολιτικής που ευνοούσε τον Μπεκτασισμό ουσιαστικά έθετε φραγμό στην αύξηση του μουσουλμανικού πληθυσμού της υπαίθρου και σε πολλές περιπτώσεις αύξανε τη ροή του προς τα αστικά κέντρα. Πέραν αυτού, η αύξηση του αριθμού των Μουσουλμάνων στις πόλεις, πρέπει να αποδοθεί και στους ομαδικούς εξισλαμισμούς των χριστιανικών πληθυσμών, οι οποίοι πραγματοποιήθηκαν ύστερα από συντονισμένες προσπάθειες του κράτους και των θρησκευτικών παραγόντων του Σουννιτικού κατεστημένου. 

Αν και τα επίσημα κρατικά έγγραφα των Οθωμανικών υπηρεσιών, τα οποία διατηρήθηκαν ως τις μέρες μας, δεν περιέχουν σαφείς και ολοκληρωμένες πληροφορίες αναφορικά με τους ομαδικούς εξισλαμισμούς των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας και των Βαλκανίων. Αυτό υπήρξε αφορμή για πολλούς Τούρκους, αλλά και ξένους επιστήμονες, να ισχυριστούν ότι το Οθωμανικό κράτος δεν επεδίωξε τον εξισλαμισμό τους και την ένταξή τους στην τουρκομουσουλμανική κοινωνία.

Οι Μπεκτασήδες και οι συνεργαζόμενες με αυτούς ομάδες των ετεροδόξων δερβίσηδων, αντέδρασαν στα μέτρα αυτά με αποτέλεσμα, από τις αρχές του 15ου αιώνα και έπειτα να υπάρχει μια συνεχής τριβή στις σχέσεις μεταξύ Μπεκτασήδων και Οθωμανικής εξουσίας με επίκεντρο το Βαλκανικό χώρο.

Οι Μπεκτασήδες, στο χρονικό διάστημα που υπηρετούσαν την πολιτική των Οθωμανών Σουλτάνων, χρησίμευσαν ως ένα ισχυρό και αποτελεσματικό μέσο για την προσέλκυση χριστιανικών πληθυσμών στο Ισλάμ, όπως αυτό εκφραζόταν μέσα από την «ετερόδοξη» διδασκαλία τους. Αφότου υπήρξε ένταση στις σχέσεις Μπεκτασήδων και Οθωμανικού κράτους, οι Μπεκτασήδες παραγκωνίζονται από όλες τις προτεραιότητες της πολιτικής των Οθωμανών Σουλτάνων και στη θέση τους προωθούνται οι Σουνίτες Μουσουλμάνοι. Το «μυστικό Ισλάμ» δεν χάνεται, θα εξακολουθήσει να αποτελεί το υπόβαθρο, πάνω στο οποίο η «νέα» θρησκευτική έκφραση ο Σουννιτισμός, θα προσθέσει νέα στοιχεία και θα διευρύνει την φιλελεύθερη έκφραση του Μπεκτασισμού, δίνοντάς τον και νέο πολιτισμικό ύφος.

Οι Μπεκτασήδες θα κατηγορηθούν ότι υποστήριξαν το κίνημα των γενιτσάρων κατά του Σουλτάνου. Ήταν η χρυσή ευκαιρία των αντιπάλων τους Ουλεμάδων και Καντίδων Σουνιτών, να ξεμπερδέψουν μια και καλή από αυτούς. Έτσι πέτυχαν να εκτελεστούν δημόσια οι τρεις αρχηγοί τους και με διαταγή του Σουλτάνου Μαχμούτ του Β΄ (1808 – 1839) το τάγμα θα διαλυθεί και θα δημευτούν οι περιουσίες τους ή θα παραχωρηθούν σε δερβίσηδες φίλα προσκείμενες στον Σουλτάνο. Απαγορευόταν σε κάθε οπαδό και μέλος του τάγματος να φέρει την στολή του ή κάποιο χαρακτηριστικό που να θυμίζει κάτι από αυτούς. Οι τεκέδες τους έκλεισαν ενώ μεγάλο μέρος των δερβίσηδων εξορίστηκε. Ο σημαντικότερος και πλουσιότερος τεκές τους, στο Τσεχιδλίκ (Chehidlik) στο Βόσπορο καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Η διαταγή για την ισοπέδωση του τεκέ συνυπογράφηκε από τον Σεϊχουλισλάμη, τον Μουφτή της Κωνσταντινούπολης.

Παρόλα αυτά, μετά τον θάνατο του Μαχμούτ τον διαδέχεται ο γιος του Αμπντούλ Μετζίτ (1839-1861), έτσι οι Μπεκτασήδες θα ανασυνταχτούν, θα προσπαθήσουν να ξαναλειτουργήσουν όλα τα παλαιά τους ιδρύματα αλλά ποτέ δεν θα μπορέσουν να αποκτήσουν την παλιά τους αίγλη. Οι κατηγορίες συνεχίστηκαν εναντίον τους, με τους αντιπάλους τους να ισχυρίζονται ότι δεν τελούσαν τις θρησκευτικές τους υποχρεώσεις, δεν ζούσαν με την αυστηρότητα που τους επέβαλε το δόγμα τους, ενώ ο πλούτος που είχαν αποκτήσει τους είχε κάνει τεμπέληδες και οκνηρούς. 

Οι συκοφάντες τους έφτασαν στο σημείο να ισχυρίζονται ότι οι δερβίσηδες Μπεκτασήδες όχι μόνον έπιναν κρασί και οινοπνευματώδη ποτά αλλά αντί για φελλό, σφράγιζαν τα στόμια των μπουκαλιών με σχισμένες σελίδες από το Κοράνι ή ακόμη τις σχισμένες σελίδες τις χρησιμοποιούσαν ακόμη και τις πιο χειρότερες χρήσεις!

Οι σχέσεις τους με τον Ελευθεροτεκτονισμό θα τους προσδώσει μια μεγαλύτερη καχυποψία από το Σουννιτικό κατεστημένο και θα συνεχιστεί η αμοιβαία αντιπαλότητα. Κατά την έρευνά μου δεν μπόρεσα να βρω ξεκάθαρα στοιχεία που να αποδεικνύει την απόλυτη σχέση Μπεκτασήδων Ελευθεροτεκτόνων. 

Απεναντίας ο Αμερικανός διπλωμάτης και ερευνητής John Porter Brown που ασχολείται με τα τάγματα στα μέσα του 19^ου αιώνα ισχυρίζεται ότι οι ομοιότητες ήταν τυχαίες. Συμπληρώνει βέβαια ότι οι δερβίσηδες του τάγματος δεν θα είχαν κανένα πρόβλημα να συναδελφωθούν μαζί τους. O Richard Davey στο βιβλίο του, The Sultan and his subjects αναφέρει ότι, οι Μπεκτασήδες έχουν σχέσεις με Γαλλική Ελευθεροτεκτονική Στοά, υποστηρίζοντας ότι στις αρχές του 18^ου αιώνα έρχονται σε επαφή με τις αρχές του Βολτέρου. 

Πιθανώς οι φιλελεύθερες ιδέες βρήκαν πρόσφορο έδαφος στις αρχές του διαφωτισμού. Εξάλλου το έτος 1839 θα αποτελέσει ορόσημο στην Οθωμανική ιστορία, με την θέσπιση του Τανζιμάτ. Είναι η περίοδος των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων, που θα δόση μια πνοή φιλελευθερισμού σε όλες τις θρησκευτικές μειονότητες της αυτοκρατορίας. Ο Μπεκτασισμός θα επωφεληθεί από την κατάσταση αυτή και θα προσπαθήσει να ανακτήσει τις δυνάμεις του προβαίνοντας και σε εξεζητημένες παρακμιακές καταστάσεις. Ο Ελευθεροτεκτονισμός θα βρει το ιδανικό έδαφος για ανάπτυξη στην Κωνσταντινούπολη, την Σμύρνη, την Θεσσαλονίκη, καθώς και σε άλλες μεγάλες πόλεις. Μέλη τους θα αποτελέσουν ανώτατοι αξιωματικοί του στρατού, και της δημόσιας διοίκησης, ακόμη και μέλη που προέρχονταν από την οικογένεια του Σουλτάνου. Το κίνημα των Νεοτούρκων θα προέλθει από μέλη που συμμετείχαν σε αυτές τις ομάδες.