Χριστιανοί και Μπεκτασίδες (του θεολόγου Σταύρου Βαλλίδη) ΚΑ’ - Το τάγμα των Μεβλεβί

Το τάγμα των Μεβλεβί, που απέκτησε με τον καιρό και πολιτική ισχύ, αποτελείτο από μέλη μοναχών δερβίσηδων, Μουσουλμάνων οργανωμένων στο τάγμα. Το τάγμα των Μεβλεβήδων κατέχει την πρώτη θέση μεταξύ των Μουσουλμανικών Σουννιτικών ταγμάτων.

Ιδρυτής του ήταν ο Mevlana Celaleddin Rumi (Ο Κύριος ημών Τζελαλεντίν ο Ρωμιός), γεννήθηκε στη πόλη Μπάλχ ή Μπέλχ (σημερινό Αφγανιστάν) πιθανόν το 1207 και πέθανε στο Ικόνιο το 1273. 

Ο πατέρας του ήταν ο Sultan Ulema (ο σοφότερος των νομοδιδασκάλων, σουλτάνος των Ουλεμάδων), έφυγε από το Χορασάν και εγκαταστάθηκε στο Ικόνιο την εποχή των Σελτζούκων. Πιθανοί λόγοι της αποχώρησής του ήταν η έντονη διαφωνία του πάνω σε δογματικά θέματα με τους υπόλοιπους νομομαθείς, αλλά και οι πιέσεις από τις Μογγολικές επιδρομές στην περιοχή. 

Το Σελτζουκικό εμιράτο την εποχή αυτή γίνεται ο πόλος έλξης πλήθους επιστημών, φιλοσόφων και διανοητών. Ο Μεβλανά έρχεται σε επαφή με τον δερβίση Σεμσεντίν Τεμπριζί και μυείται στον μυστικισμό. Ο Μεβλανά γνώριζε εκτός από περσικά, αραβικά και ελληνικά. Συμπαθούσε τους Χριστιανούς, διότι πίστευε ότι δεν είχαν μεγάλες διαφορές από τις ιδέες του. Έχει γράψει ποιήματα και στην ελληνική γλώσσα.  Ο Μεβλανά ανήκε στην αριστοκρατία του Ισλάμ και στην διδασκαλία του δεν έκανε μεταξύ των πιστών καμιά θρησκευτική, εθνική ή ταξική διάκριση.

Το χαρακτηριστικό ολόκληρου του έργου του Μεβλανά βασίζεται στην αγάπη και ειδικά στην απεριόριστη αγάπη για το Θεός. Το ποιητικό του έργο «Μασναβί» (Mesnevi ) το οποίο θεωρείται πηγή μυστικισμού, αποτελείται από 25.000 στίχους σε εκλαϊκευμένη γλώσσα πολύ φιλική και εύκολη για απομνημόνευση από τους μαθητές του. Στοιχεία της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας θα επηρεάσουν την διδασκαλία του, ενώ ο Πλάτων και η φιλοσοφία του θα γίνει γνωστή μεταξύ των μορφωμένων στην περιοχή του Ικονίου και στην συνέχεια θα επεκταθεί σε όλη την Μικρά Ασία.

Η βασική θρησκευτική τελετή των Μεβλεβήδων είναι η μουσική και ο sema (έκσταση), ο περιστρεφόμενος χορός που εκτελούσαν φορώντας ειδικούς χιτώνες, μανδύες που κάλυπταν όλο το σώμα ενώ στην κεφαλή φορούσαν τον χαρακτηριστικό ψηλό σκούφο. Στην μέση έφεραν δερμάτινη ζώνη που στο κέντρο έφερε ημιπολύτιμη πέτρα ή κομμάτι από ελεφαντόδοντο. Η περιστροφή γύρω από τον εαυτό τους ήταν τόσο γρήγορη που ο θεατής δεν μπορούσε να διακρίνει το πρόσωπό τους.

Ο διακεκριμένος Τούρκος καθηγητής Χαλίλ Ιναλτζίκ αναφερόμενος στους Μεβλεβήδες γράφει: «Στις μεγάλες πόλεις οι τεκέδες των Μεβλεβήδων αποτελούσαν ένα είδος πνευματικής εστίας, κάτι σαν καλλιτεχνικό εργαστήρι, θα τολμούσαμε να πούμε. Φυσικά, η τέχνη ήταν γι’ αυτούς εφόδιο του μυστικισμού, ο sema ήταν τελετουργικός χορός που απέδιδε την κίνηση των ουρανίων σωμάτων και η μουσική τους θεία μελωδία ξυπνούσε τον ενθουσιασμό στο μύστη και τον οδηγούσε στην έκσταση. Βασικό στόχος των Μεβλεβήδων είναι η προσπάθεια υπέρβασης της ατομικότητας και εκμηδενισμού του εγώ, η πλήρη παράδοση στο Θεός. Οι προσωπικές εκστατικές εμπειρίες τους αποτελούν μυστικό του περιβάλλοντός τους.

Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Μεβλανά ο άνθρωπος οφείλει να ανακαλύψει τη θεία εικόνα που έχει μέσα του και να φθάσει στην ένωση με το Θεός. Το κομπολόι που πολλές φορές αποτελείται από χάντρες από κοράλλι, τους βοηθούσε στην προσευχή προς τον Θεός και την αυτοσυγκέντρωση ενώ η χρήση του κρασιού και οινοπνεύματος δεν απαγορευόταν μεταξύ των οπαδών τους .

Κατά την τελετή του εκστασιακού χορού η συμμετοχή μικρής ορχήστρας που αποτελείται από παραδοσιακά όργανα της εποχής δίνει τον ρυθμό και προετοιμάζει την μυστικιστική ατμόσφαιρα. Το χαρακτηριστικότερο από όλα τα όργανα που συμμετέχουν είναι τον “ney” που έμοιαζε με αυλό και ήταν το αγαπημένο όργανο του Μεβλανά. Η χρήση της μουσικής και του χορού δεν αναφερόταν στο Κοράνι σαν μέσω λατρευτικής, τελετουργικής έκφρασης. Ισχυρίζονταν ότι μιμούντο τον προφήτη Δαβίδ που παίζοντας την λίρα του υμνούσε τον Κύριο.

Η σωτηρία της ψυχής τους γινόταν με την σοφή καθοδήγηση του πνευματικού τους ηγέτη. Αυτό αποτελούσε τον σκοπό της ύπαρξής τους. Η αυστηρή δοκιμασία ήταν απαραίτητη πριν την αποδοχή τους στην κοινότητα. Βασικά στοιχεία για τον μυημένο αποτελούσαν ο όρκος υποταγής, η υπομονή, η σιωπή, η ελεημοσύνη, η βοήθεια προς τον πλησίον και η σεμνότητα. Μεσολαβούσε αρκετό χρονικό διάστημα μέχρι ο υποψήφιος να γίνει κατάλληλος για μύηση. Ο υπνωτισμός, οι αυτοτραυματισμοί, οι εκστάσεις αποτελούσαν μέρη της τελετουργίας τους.

Οι περιηγητές αναφέρονται στους «περιστρεφόμενους δερβίσηδες» σαν να ήταν μια εικόνα εξωτική που έκαναν τις τελετουργίες τους δημόσια περιγράφοντας με κάθε λεπτομέρεια τις κινήσεις και συμβολισμούς του χορού τους, ενώ πολλές φορές σπουδαίοι ευρωπαίοι λόγιοι αναφέρονται με περισσό σαρκασμό για τις δραστηριότητές τους.

Ο μεγαλοπρεπής μητροπολιτικός τεκές τους βρίσκεται στο Ικόνιο και κτίστηκε πάνω σε παλιό χριστιανικό μοναστήρι και πτωχοκομείο της Ευφημιάδος, όπου ο Γρηγόριος ο Θεολόγος καθώς και ο αδελφός του Καισάρειος υπήρξαν αρωγοί και χορηγοί του. Μέσα στο μοναστήρι υπάρχει ο τάφος ηγουμένου της μονής του Αγίου Χαρίτωνος, αδελφικού φίλου του Μεβλανά. Οι Μεβλεβήδες τιμούσαν τον άγιο με ευλάβεια.

Οι σχέσεις των Μεβλεβήδων με τους χριστιανούς αλλά και με όλα τα γνωστά θρησκευτικά δόγματα ήταν άριστες. Όπως μας πληροφορεί ο ερευνητής και βιογράφος του Τζελαλεντίν, Κολύβας, την ημέρα της κηδείας του πιστοί πέντε διαφορετικών θρησκειών ακολούθησαν την κηδεία του. Η νύχτα αυτή ονομάστηκε Σεμπούλ Αρούς (Νύχτα τηςΈνωσης).

Ο Aflaki Shams al-Din Ahmad, ο βιογράφος του Μεβλανά, αναφέρει ότι ο δάσκαλος συναναστρεφόταν και συζητούσε με τον ηγούμενο της χριστιανικής μονής του Πλάτωνα (Ak manastir, λευκό μοναστήρι) που βρισκόταν κοντά στο Ικόνιο. Πρόκειται για την Ιερά μονή του Αγίου Χαρίτωνα. Κατά την παράδοση ο Μεβλανά εγκαινίασε ιδιαίτερες σχέσεις με τους χριστιανούς μοναχούς, προβαίνοντας σε φιλοσοφικές και θρησκευτικές συζητήσεις. Οι σχέσεις αυτές συνεχίστηκαν, και μετά τον θάνατο του Μεβλανά. Οι οπαδοί του τάγματος προέρχονταν και από τους χριστιανούς κατοίκους της περιοχής της Μικράς Ασίας, ενώ δερβίσης του τάγματος φέρεται ότι επέλεξε να χριστεί και ο Λαμπαδάριος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας και μελοποιός Πέτρος ο Λαμπαδάριος, ο μέγιστος μεταβυζαντινός μουσικός που έζησε τον 18^ο αιώνα.

Ο Τζελαλεντίν Ρουμί, που είχε μαθητές απ’ όλες τις τάξεις και τα επαγγέλματα, καλούσε τους μαθητές του γύρω του με λόγια όπως: ‘Έλα, έλα, ότι κι αν είσαι ας είσαι, πάλι έλα. Έλα, πάλι έλα, ακόμα κι αν είσαι άθεος, ειδωλολάτρης ή Ζωροάστρης. Ο δικός μας τόπος συνάθροισης δεν είναι τόπος απελπισίας. Πάλι έλα, ακόμα κι αν έχεις παραβεί εκατό φορές τον όρκο μετανοίας. Μην πηγαίνεις στο χωριό της απελπισίας, υπάρχουν ελπίδες. Μην πηγαίνεις προς το σκοτάδι υπάρχουν ήλιοι.’

Στο μοναστήρι των Μεβλεβί στο Ικόνιο με τον θάνατό του το 1273, κατασκευάστηκε Μαυσωλείο που θα αποτελέσει τόπο προσκυνήματος όλη την Οθωμανική περίοδο.

Ο τεκές του τάγματος των Μεβλεβήδων στην Κωνσταντινούπολη είχε την έδρα του στον Γαλατά, μια κατεξοχήν εμπορική περιοχή και με κατοικίες διπλωματών. Η πρόσβαση σε αυτόν, ήταν πού εύκολη για τους επισκέπτες - περιηγητές στην Κωνσταντινούπολη, και μη γνωρίζοντας απόλυτα τις μυστικιστικές θεωρίες των Σουφικών ταγμάτων, εντυπωσιάζονταν από τους εκστατικούς τελετουργικούς χορούς των περιστρεφόμενων δερβίσηδων.

Οι Ευρωπαίοι ταξιδιώτες, επισκέπτες των δερβίσικων τεκέδων τον 18^ο και 19^ο κυρίως αιώνα, μας περιγράφουν με γλαφυρό τρόπο, στοιχεία από τη ζωή και τις συνήθειές τους. Δεν λείπουν όμως οι υπερβολές, αλλά και οι παρεξηγήσεις από τους «Φράγκους», που δεν θα μπορούσαν να καταλάβουν τις ελευθεριάζουσες αρχές και κανόνες της ζωής των δερβίσηδων.

Στα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης, το τάγμα των Μεβλεβήδων εξαπλώθηκε και ίδρυσε πολλούς τεκέδες σε διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας, αλλά και σε όλες τις περιοχές των Βαλκανίων. Στον ελλαδικό χώρο σπουδαίοι τεκέδες των Μεβλεβήδων, υπήρχαν στην Θεσσαλονίκη, τα Χανιά και την Αθήνα όπου για τις ανάγκες του τάγματος είχε μετατραπεί στην περιοχή της Πλάκας το ‘Ωρολόγιο του Κυρρήστου’. (Το μνημείο Αέρηδες).

Οι δερβίσηδες περιδιάβαιναν όλα τα εμιράτα για να τονώσουν το θρησκευτικό αίσθημα των ηγεμόνων και να τους παροτρύνουν για μεγαλύτερες επιτυχίες στον ιερό πόλεμο που διεξήγαγαν. Οι Μεβλεβήδες κήρυτταν ότι ο ιερός πόλεμος διεξάγεται κάτω από την δική τους πνευματική προστασία. Ισχυρίζονταν ότι ο ίδιος ο Μεβλανά έσωσε τον Ουμούρ Αϊδίνογλου, όταν πολεμούσε με τα πλοία του, τους απίστους.

Οι Οθωμανοί σουλτάνοι κατέφευγαν κατά καιρούς στη βοήθεια των φωτισμένων Σούφι δασκάλων του τάγματος των Μεβλεβήδων, για να ζητήσουν τις συμβουλές τους και να τους καθοδηγήσουν για το μέλλον της Αυτοκρατορίας. Κατά την παράδοση ο Σουλτάνος Σουλεϊμάν ο γιός του Ορχάν έλαβε από τα χέρια του Μεβλεβή το κάλυμμα της κεφαλής του, σαν σημάδι ευλογίας, για επιτυχίες στις μάχες και τις νέες κατακτήσεις. Το σχήμα αυτό παρέμεινε σε όλους τους μετέπειτα σουλτάνους, μέχρι τον Μωάμεθ τον Β.

Σε μερικές περιπτώσεις το τάγμα των Μεβλεβήδων απέκτησε το προνόμιο της «περίζωσης του σουλτάνου με το ξίφος του» που αποτελούσε την μεγαλύτερη τιμή στην τελετή ενθρόνισης του νέου σουλτάνου, που γινόταν στο τέμενος Εγιούπ Σουλτάν της Κωνσταντινούπολης.

Το τάγμα θα εκφράσει τον Σουννιτικό μυστικισμό, παραδοσιακά θα στηρίζει πάντα την υψηλή Πύλη.  Από τον Πορθητή ως τον σουλτάνο Μαχμούτ Β’ και τον Αβδούλ Χαμίτ, οι δερβίσηδες αυτοί έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης στην οθωμανική αυλή. Στα χρόνια της βασιλείας του σουλτάνου Μαχμούτ Β’ (1808) και μέχρι την κατάργηση του σουλτανάτου, οι Μεβλεβήδες δερβίσηδες αναβαθμίσθηκαν σε σχέση με τους Μπεκτασήδες.

Οι Μεβλεβήδες ανέπτυξαν οικονομικούς δεσμούς με τις τοπικές κοινότητες, αγόραζαν και διαχειρίζονταν μεγάλες εκτάσεις γης.

Η περιοχή του Ικονίου, όπου εκδηλώθηκε και η μεγαλύτερη δραστηριότητά τους, αποτελούσε τον μεγαλύτερο τροφοδότη σιτηρών στην Τουρκία. Το 1925 τα δερβίσικα τάγματα καταργήθηκαν από τον Κεμάλ και κλείστηκαν οι τεκέδες τους, δημεύτηκε η περιουσία τωντεκέδων, εξαλείφοντας έναν πιθανό μελλοντικό κίνδυνο για τις επιδιώξεις του Κεμαλικού καθεστώτος.