Χριστιανοί και Μπεκτασίδες (του θεολόγου Σταύρου Βαλλίδη) Κ’ - Η αίρεση των Παυλικιανών

Η αίρεση αυτή θα γεννηθεί στην περιοχή της Αρμενίας, και θα εξαπλωθεί στον Πόντο και στην Καππαδοκία. Η ευκολία διάδοσης οφείλεται στο γόνιμο έδαφος που συναντά στους εκεί πληθυσμούς. Οι τελευταίοι ήταν βαθιά επηρεασμένοι από την θεωρία του Ζωροαστρισμού, που στοιχεία του υπήρχαν στην αίρεση. 

Από εκεί θα περάσει από τα μέσα Βυζαντινά χρόνια (7^ος αιώνας) σε όλη την Μικρασία και πέραν αυτής. Θα βασανίσει για αρκετούς αιώνες την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποτελεί η εξέλιξη της αίρεσης, που θα πάρει κοινωνικό, πολιτικό και στρατιωτικό χαρακτήρα.

Κατά των Φώτιο η ίδρυσή της οφείλεται σε δύο αδελφούς τον Παύλο και τον Ιωάννη, παιδιά της Καλλινίκης, που ανήκαν στις τάξεις του Μανιχαϊσμού και ζούσαν στην περιοχή Σαμοσάτα της Αρμενίας. 

Οι Παυλικιανοί ήταν μια αίρεση δυϊστική. Υποστήριζαν την ύπαρξη του αγαθού αλλά και του πονηρού Θεού που τον ονόμαζαν «δημιουργό, κοσμοκράτορα, άρχοντα του κόσμου τούτου» και στον οποίον απέδιδαν την δημιουργία του ορατού κόσμου. 

Ο επουράνιος ήταν ο καλός Θεός, ο δημιουργός του ουρανού και του πνεύματος, που δεν είχε καμία εξουσία στον παρόντα κόσμο, αλλά θα κυβερνούσε μελλοντικά όλη την Οικούμενη. 

Απέρριπταν το βάπτισμα, την Θεία Ευχαριστία και το τυπικό του γάμου. Δεν τιμούσαν την Παναγία ως μητέρα του Θεανθρώπου καθώς και τους Αγίους της Εκκλησίας. Κατήργησαν όλα τα ορατά αντικείμενα λατρείας, και ήταν απόλυτα συνδεδεμένοι με το περιεχόμενο της Αγίας Γραφής, αλλά όχι της Παλαιάς Διαθήκης. Αποστήθιζαν τα κείμενα του Ευαγγελίου και για να μπορούν να υποστηρίζουν τις θέσεις τους.

Η διάδοση του Παυλικανισμού σχεδόν σε όλη την Μικρά Ασία θα έφερνε πολύ σύντομα τη σφοδρή και οργισμένη αντίδραση του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης, καθώς και της επίσημης κεντρικής εξουσίας των Βυζαντινών που τις περισσότερες φορές βρισκόταν σε αμφίδρομη πορεία ή ακόμη και σχέσεις συναλλαγής. 

Μετά τη δολοφονία του Νικηφόρου Φωκά από τον ανεψιό του Ιωάννη Τσιμισκή και την άνοδο του τελευταίου στο θρόνο, ο Πατριάρχης Πολύευκτος για να δώση την ‘συγκατάθεσή του’ στο νέο αυτοκράτορα του θέτει ορισμένους όρους, όπως την κατάργηση του νόμου που έθιγε την εκκλησιαστική περιουσία, καθώς και τον βίαιο εκτοπισμό των Παυλικιανών που ζούσαν σε εδάφη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στην Θράκη. 

Οι Βυζαντινοί προσπάθησαν να καταδιώξουν με τον πιο άγριο τρόπο τους αιρετικούς υπηκόους τους. Οι δίκες και καταδίκες των «αιρετικών» εξελίσσονταν ως γεγονότα της κοινής ποινικής δικαιοσύνης. Ο νόμος 407 του Ιουστινιανού «κατά Μανιχαίων» ορίζει τη θρησκευτική αίρεση ως έγκλημα και προβλέπει για τους παραβάτες θανατική ποινή.

Ο Πέτρος Σικελιώτης αναφέρει χαρακτηριστικά για τους Παυλικιανούς: «όταν πληροφορήθηκε ο βασιλεύς τα καθέκαστα διέταξε να ανακριθούν όλοι και όσοι επέμεναν στην πλάνη τους να παραδοθούν στην φωτιά», ενώ ο Πατριάρχης Φώτιος «ο Ιουστινιανός γι’ αυτούς (τους αιρετικούς) που δεν ζήτησαν μεταμέλεια διέταξε να θανατωθούν δια της πυράς».

Τέτοια ήταν η μανία των βυζαντινών διωκτών τους, που φτάσανε στο σημείο να τους κάψουν μέσα στις εκκλησίες τους. Παρόλα αυτά υπήρξαν και οι περιπτώσεις όπου πολλοί αξιωματούχοι λόγιοι της εποχής ή θρησκευτικοί ηγέτες αντιτάχθηκαν στις θανατικές τους διώξεις.

Οι σκληρές διώξεις των Παυλικιανών θα συνεχιστούν. Αυτοί μεταφέρονται κατά την ύστερη Βυζαντινή περίοδο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μέσω του Πόντου στη Θράκη, μαζί με υπολείμματα και άλλων συγγενών αιρετικών όπως ήταν οι Ευχίτες. Οι παραδόσεις της αίρεσης των Παυλικιανών, Ευχιτών καθώς και άλλων στην Μ. Ασία, θα παίξουν ουσιαστικό ρόλο στο κίνημα των Βογομίλων.

Οι Παυλικιανοί ζητούν προστασία και καταφύγιο στους Άραβες που ανταποκρίνονται και τους εγκαθιστούν στην Αργαούν, περιοχή που θα χρησιμοποιήσουν σαν καταφύγιο οι κατατρεγμένοι Παυλικιανοί που βρίσκονταν ακόμη στην περιφέρεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. 

Τα επόμενα χρόνια αξιωματικοί του Βυζαντινού στρατού που προσχώρησαν στην αίρεση, θα οργανώσουν σε άριστο βαθμό τον στρατό τους, θα συνενωθούν με τις δυνάμεις των εμίρηδων της περιοχής και θα καταφέρουν σκληρά κτυπήματα στον στρατό του Βυζαντίου φτάνοντας μέχρι τη Νίκαια και Νικομήδεια. Θα ιδρύσουν την πρωτεύουσά τους την Τεφρική, διατηρώντας, άριστες σχέσεις με τους Μουσουλμάνους εμίρηδες. 

Οι σχέσεις των Παυλικιανών και Αράβων θα αναπτυχθούν ακόμη περισσότερο όταν ο περίφημος στρατηγός τους Χρυσόχειρος παντρεύεται την κόρη του Μουσουλμάνου Εμίρη της Μελετινής. Από τον γάμο αυτό γεννιέται ο Μουσούρ, που γίνεται στην συνέχεια εμίρης της Συρίας. Από την οικογένεια του τελευταίου θα γεννηθεί ο Διγενής Ακρίτας. 

Οι Παυλικιανοί, είχαν αναπτύξει ένα κοινωνικό σύστημα κοινοκτημοσύνης παρόμοιο με αυτό των ζηλωτών της Θεσσαλονίκης και αντιστέκονταν πολύ περισσότερο κατά των βυζαντινών. 

Οι εχθροπραξίες με τα Βυζαντινά στρατεύματα θα συνεχιστούν μέχρι τα τέλη του 9^ου αιώνα, όπου οι Βυζαντινοί αφού καταφέρουν να καταλάβουν την πρωτεύουσα Τεφρική, την καταστρέφουν και προβαίνουν σε αιματηρές σφαγές του πληθυσμού. Παρόλα αυτά ένας μεγάλος αριθμός Παυλικιανών καταφεύγει στην βόρεια Συρία. Συνεχίζουν να έχουν άριστες σχέσεις με τους Μουσουλμάνους συμμάχους τους, χωρίς να τους εμποδίζει το διαφορετικό τους θρήσκευμα. Μάλιστα τον 11^ο αιώνα στην Α΄ Σταυροφορία φέρονται να πολεμούν στο πλευρό των Αράβων εναντίον των Σταυροφόρων. 

Σταδιακά εξισλαμίζονται αλλά εντάσσονται στα αιρετικά μουσουλμανικά Σουφιστικά μυστικιστικά τάγματα που τους παρείχαν πλήρη θρησκευτική ελευθερία, αλλά και λόγω εμπάθειας προς την επικρατούσα Χριστιανοσύνη, ύστερα από αιώνες έντονης αντιπαράθεσης και καταπίεσης. Οι Παυλικιανοί βρήκαν στους κόλπους του τάγματος του Χατζή Μπεκτάς την ελευθερία αλλά και κοινά σημεία της μυστικιστικής διδασκαλίας του.