Παρασκευή 30 Μαρτίου 2018

Χριστιανοί και Μπεκτασίδες (του θεολόγου Σταύρου Βαλλίδη) ΛΑ’ - Ήταν οι Κιζιλμπάσιδες "πράκτορες των Περσών";

Κατά την μακραίωνη ιστορία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι Κιζιλμπάσιδες αντιμετωπίζονταν από την εξουσία του Σουλτάνου με καχυποψία. Τους θεωρούσαν μεν αιρετικούς, αλλά συγχρόνως και εχθρούς της ενότητας του κράτους, γιατί πίστευαν ότι ήταν οι συνοδοιπόροι του Ιράν, πατροπαράδοτων εχθρών της αυτοκρατορίας. 
Στις αρχές του 16 αιώνα ο Σάχης του Ιράν Ισμαήλ θα τεθεί επικεφαλής όλων των δυσαρεστημένων τουρκομανικών φυλών, των αιρετικών Μουσουλμάνων και θα χρηστεί διεκδικητής του Οθωμανικού θρόνου. Θα βρει πρόθυμους συμπαραστάτες του μυστικιστές δερβίσηδες που θα τους στείλει ως ιεραποστόλους στην Μικρά Ασία, Ρούμελη και Θράκη για να οργανώσουν τους δυσαρεστημένους και καταπιεσμένους κατοίκους.
Η ονομασία Κιζιλμπάσιδες (Ερυθροκέφαλοι) είχε δοθεί σε επτά τουρκομανικές νομαδικές φυλές, οι οποίες βοήθησαν το Σάχη Ισμαήλ να ανέλθει στο θρόνο της Περσίας, ιδρύοντας τη δυναστεία των Σαφαβιδών. Σε ένδειξη τιμής ο Ισμαήλ παραχώρησε στις φυλές αυτές το δικαίωμα να φέρουν το ερυθρό τουρμπάνι που έφεραν οι πρόγονοί του, σεΐχηδες σε μια Σιϊιτική αίρεση ιδιαίτερα διαδεδομένη στην ανατολική Μικρά Ασία.
Όπως αναφέρθηκε και προηγούμενα, το 1511 οι Κιζιλμπάσιδες θα ξεσηκωθούν κατά του Σουλτάνου, ο στρατός τους θα καταστρέψει ολοκληρωτικά περιοχές της Μ. Ασίας και θα φτάσει σχεδόν έξω από την Προύσα. Ο σουλτάνος Σελίμ Α΄ θα τους νικήσει και έστω προσωρινά θα καταστείλει το κίνημά τους. Το 1527 θα εξεγερθούν ξανά με αρχηγό το Καλεντέρ, απόγονο του Χατζή Μπεκτάς και θα καταλάβουν μεγάλες περιοχές της Μ. Ασίας. Και πάλι με την επέμβαση του μεγάλου Βεζίρη η επανάσταση θα κατασταλεί.
Με την εισδοχή τους στον Μπεκτασισμό καλυπτόμενοι κάτω από τον φιλελευθερισμό του τάγματος, απέκτησαν μεγαλύτερη δύναμη πάνω στην κοινωνία κυρίως της υπαίθρου. Μάλιστα τον 17ο αιώνα ο σουνίτης Σεΐχης Μαχμούτ Χουντάη εισηγείται στις αρχές, το κλείσιμο των τεκέδων τους και το διορισμό σε κάθε χωριό ενός ιμάμη Σουνίτη σαν διαφωτιστής των νέων. 
Οι αρχές παρόλα αυτά, από τα μέσα του 16ου αιώνα παρακολουθούσαν στενά τις διάφορες ομάδες ετεροδόξων και έκαναν έρευνες σε τεκέδες των δερβίσικων ταγμάτων. Απαγόρευσαν στους οπαδούς της ομάδας «Ισίκ-Φως» να ταξιδεύουν από πόλη σε πόλη. Αυτοί ήταν οι παλιοί Απτάληδες που σώθηκαν από τις σφαγές των Καλεντερίδων «που σήκωναν μπαϊράκια, παίζανε ζουρνάδες και νταούλια και παραβίαζαν με κάθε τρόπο τη θρησκεία».
Το κίνημα των Κιζιλμπάσιδων, δεν ήταν μονάχα ένα θρησκευτικό κίνημα, αλλά κατά κύριο λόγο κοινωνικοπολιτικό. Οι ιερές τελετές τους δεν διέφεραν από εκείνες των Μπεκτασήδων αν και οι Σαμανιστικές δοξασίες, επηρεασμένες και ανακατεμένες με ξεχωριστά φυλετικά έθιμα έδιναν ένα διαφορετικό μυστικιστικό αποτέλεσμα. 
Οι Σεΐχηδές τους, προέρχονται ως συνήθως από τους κληρονομικούς αρχηγούς των φυλών τους. Ο θεσμός της κληρονομικότητας των αρχηγών υποστηρίζεται με φανατισμό. Πίστευαν ότι οι αρχηγοί τους Τσελεπήδες προέρχονται απευθείας από τη γενιά του Χατζή Μπεκτάς. Αυτό που τους χαρακτηρίζει πάντα είναι η έντονη αντίθεσή τους στην Οθωμανική εξουσία του Σουλτάνου.
Οι Κιζιλμπάσιδες είχαν ενταχθεί στους κόλπους των Μπεκτασήδων και από τον 19ο αιώνα, όπως εξάλλου οι περισσότεροι από τους Μπεκτασήδες, αυτοαποκαλούνται Αλεβήδες (οπαδοί του Αλή). Όπως οι περισσότεροι ετερόδοξοι, έτσι και αυτοί, διαφέρουν σε πολλά σημεία του τυπικού και των δοξασιών τους από τους υπόλοιπους Μουσουλμάνους. Για παράδειγμα πίνουν οινοπνευματώδη και δεν εορτάζουν το ραμαζάνι, ενώ τιμούν ιδιαίτερα την Παρθένο Μαρία, προς τιμήν της οποίας οργανώνουν λιτανείες, και τηρούν πολλές χριστιανικές εορτές και ιδίως το Πάσχα, το οποίο εορτάζουν την ίδια Κυριακή με τους Αρμενίους. Επίσης, προβαίνουν σε δημόσια εξομολόγηση στη διάρκεια νυχτερινής λειτουργίας.
Οι Θεολογικές τους απόψεις.
Οι Κιζιλμπάσηδες πιστεύουν ότι:
Ο Θεός είναι ένας και παντοδύναμος και χωρίς υιό ή σύντροφο. Ο Αλή είναι Θεός ενανθρώπισας, όμοιος με τον Χριστό, και θα εμφανιστεί ξανά.
Ο Αλή είναι η ταύτιση του Χριστού και αποτελεί το πνεύμα του Θεού. Ο Αλή υπερέχει του Μωάμεθ στην καλοσύνη.
Αν ο Αλή δεν υπήρχε, ο Θεός δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει τον κόσμο. Η Αγία Τριάδα είναι ο Αλή, ο Ιησούς και ο Μωάμεθ. (Πατήρ, Υιός και ΄Αγιο Πνεύμα).
Οι προσευχές τους κατευθύνονται κυρίως προς τον Αλλάχ, τον Αλή και τον Χουσεΐν.
Ο Διάβολος αποτελεί μια οντότητα που αντιτάσσεται στον Θεό.
Μεσάζοντες προς τον Θεό αποτελούν οι πέντε αρχάγγελοι, οι δώδεκα επίσκοποι του Θεού, οι σαράντα προφήτες, συμπεριλαμβανομένων του Selman. Ο προφήτης Khidr ταυτίζεται με τον άγιο Σέργιο.
Οι δώδεκα Ιμάμηδες είναι οι δώδεκα Απόστολοι. Ο Χασάν και ο Χουσεΐν είναι ο Πέτρος και ο Παύλος.
Ο δωδέκατος Ιμάμης κρύβεται και οι Κιζιλμπάσηδες περιμένουν τον ερχομό του.
Οι μεγάλοι προφήτες είναι ο Αδάμ, ο Νώε, ο Αβραάμ, ο Μωυσής, ο Χριστός, και ο Μωάμεθ με τον Αλή.
Ο Μωυσής, ο Δαβίδ, ο Χριστός και ο Αλή είναι όλοι ενσαρκώσεις του ίδιου προσώπου.
Ο Ιησούς είναι ο μεγαλύτερος των προφητών.
Η Παναγία θεωρείται ως η Μητέρα του Θεού και χαίρει βαθύτατου σεβασμού.
Ο Hasluc μας πληροφορεί ότι τις πρώτες δώδεκα ημέρες της άνοιξης, οι γυναίκες καλούνται με Χριστιανικά ονόματα, και δεν δείχνουν καμία αποστροφή για ιερά χριστιανικά βιβλία, ενώ δέχονται επισκέψεις από ένα πλανόδιο «άγιο» άνθρωπο που ονομάζεται Karabash. («μαύρο κεφάλι» - πιθανώς να αναφέρεται σε ιερέα με μαύρο σκούφο). 
Οι τελετές τους μοιάζουν με αυτές της Θείας Κοινωνίας. Τη νύχτα της 1ης Ιανουαρίου θα συναντηθεί η κοινότητα στο σπίτι του Σεΐχη. Μετά τις προσευχές ο Σεΐχης ευλογεί το ψωμί, το οποίο ονομάζεται Haqq loqmase και το μοιράζει στους παρευρισκόμενους που τον προσεγγίζουν ανά δύο. Το ευλογημένο ψωμί δεν διανέμεται σε όλους ανεξαιρέτως, αλλά μόνον στους ‘άξιους’. Οι κοινωνοί ονομάζονται Musseib. 
Οι Κιζιλμπάσηδες δεν έχουν ούτε τζαμί, ούτε εκκλησία, αλλά κάθε Παρασκευή πηγαίνουν στο σπίτι του Σεΐχη για να προσευχηθούν.
Ο ιερέας ψάλλει προσευχές προς τιμήν του Χριστού, του Μωυσή και του Δαβίδ. Κατά την τελετή γίνεται δημόσια εξομολόγηση όπου αναλόγως ο ιερέας δίνει συχώρεση και τέλος ευλογεί το ψωμί και το κρασί. Η θυσία του προβάτου συνηθίζεται στις μεγάλες εορτές.
Εντύπωση προκαλεί ο χορός των Κιζιλμπάσιδων, Σεϊμάν στον οποίο συμμετέχουν μόνο γυναίκες που φέρουν οπλισμό (ένοπλος πυρρίχιος) κάτι που δηλώνει την ισχυρή παρουσία της γυναίκας στην κοινότητα.
Το κέντρο τους στη Οθωμανική Τουρκία ήταν ο Τεκές Χουμπιάρ κοντά στη Σεβάστεια. Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια του Ισλάμ, η θρησκεία τους «φαίνεται να αποτελεί ένα κράμα κατάλοιπων παγανιστικών δοξασιών και χριστιανικού τυπικού καλυμμένο από ένα επίστρωμα Ισλαμισμού». Οι Σουνίτες αποκαλούσαν τα χωριά όπου ζούσαν οι Κιζιλμπάσιδες «χωριά των απίστων.
Ο Τούρκος αξιωματούχος Αρίφ Μπέης, γραμματέας της Αρμοστείας του Καΐρου, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Κων/πολης και υπουργός του Κεμάλ, σε βιβλίο του που κυκλοφόρησε στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα με τίτλο «Μπασίμιζα Γκελενλέρ» (Τα επερχόμενα της κεφαλής μας), αναφέρει μια άλλη εξέγερση στο βιλαέτι της Σεβάστειας (Σεβάς) του Πόντου από μουσουλμανοφανείς όπως αναφέρει, τους Κιζίλ-Μπας.
Πρόκειται για την εξέγερση των Κιζιλμπάσιδων στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου(1853) με αρχηγό τον Αλή Μπεκ. Ελευθέρωσαν μια ολόκληρη περιοχή και έκαψαν χωριά που δεν ήταν Κιζιλμπάσιδων. Ο Σεμσεντίν τονίζει ότι, αυτοί προτιμούν να συνεργάζονται με τους Χριστιανούς και όχι με τους Μουσουλμάνους και τους Τούρκους. Όταν βλέπουν Τούρκους κρύβουν τις γυναίκες τους, ενώ τις εμφανίζουν σε όλους τους άλλους λαούς. Αυτό, γιατί, θεωρούν τους Τούρκους «προαγωγούς», άπιστους και καταραμένους.
Όπως προαναφέρθηκε παραπάνω, οι Οθωμανοί έβλεπαν πάντα τους Κιζιλμπάσιδες με καχυποψία. Τους θεωρούσαν μεν αιρετικούς, αλλά συγχρόνως και εχθρούς του κράτους, διότι με την πρώτη ευκαιρία επαναστατούσαν είτε μόνοι τους, είτε με συμμάχους τους Ιρανούς Σιΐτες. 
Οι περισσότερες «οργανωμένες κοινωνίες» της Μ. Ασίας τους λοιδορούσαν και τους θεωρούσαν παρείσακτους που αποτελούσαν πραγματικό όνειδος για την κοινωνία. Και πώς να μην ήταν, αφού τα ήθη και τα έθιμά τους δεν έχουν σχεδόν τίποτε το κοινό με τα αντίστοιχα των Μουσουλμάνων. Το ότι σήμερα, ακόμα και οι ίδιοι αρνούνται την καταγωγή τους, είναι ένα ακόμα σημάδι φόβου, γιατί στην πάροδο των αιώνων εκπατρίστηκαν πολλές φορές και αναγκάστηκαν να οικειοποιηθούν ένα ιδιότυπο θρησκευτικό μοντέλο.
Την περιφρόνηση και τον αποτροπιασμό τους οι μουσουλμανικές κοινωνίες το ‘πέρασαν’ και στις χριστιανικές ορθόδοξες που κατοικούσαν στην αυτοκρατορία. Οι μόνοι που τους συμπαραστάθηκαν ήταν οι ανεκτικοί Μπεκτασήδες που ως «Αλεβήδες» τον 19ο αιώνα και μετά, τους προστάτευσαν τους έδωσαν το όνομά τους, αλλά συγχρόνως πήραν από αυτούς συνήθειες και ήθη και έθιμα.
Υπάρχει η άποψη ότι οι Κιζιλμπάσιδες προέρχονται από τους «Σουρτούκηδες» της Μικράς Ασίας. Αυτοί όπως και οι Κιζιλμπάσιδες δεν ήσαν επιδεικτικοί στον τρόπο λατρείας και γενικά στην κοινωνική τους συμπεριφορά. Η εκδήλωση των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων είχε πάντοτε ένα στοιχείο μυστηριακής φύσης. Οι ίδιοι ισχυρίζονται, ότι ανήκουν στους αρειανούς και σε άλλες ετερόδοξες χριστιανικές κοινότητες. Πιθανώς των Παυλικιανών ή Μανιχαίων, που στην συνέχεια εξισλαμίζονται. 
Ενώ διασπείρονται σε όλη την Μικρά Ασία περνούν στην Θράκη και στα Βαλκάνια. Το μητροπολιτικό τους κέντρο ήταν το Αμόριο, άλλοτε έδρα των εικονοκλαστών. Η θεωρία αυτή τους τοποθετεί στη Μικρά Ασία, ταυτίζοντάς τους με τη φυλή των Ερυθρίνων. Οι Ερυθρίνοι της Μικράς Ασίας αναγκάστηκαν να εκχριστιανιστούν επί βυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά, λόγω της ιδιομορφίας των ηθών και εθίμων, προσχώρησαν στους Παυλικιανούς. Στα χρόνια που ακολούθησαν αναγκάστηκαν να εξισλαμισθούν, αλλά πάλι επέλεξαν να ακολουθήσουν μία «βολική» προς τις συνήθειές τους αίρεση, των Αλεβήδων Μπεκτασήδων.
Τρίτη άποψη που υποστηρίζεται κυρίως από την Τουρκική πλευρά, είναι ότι οι Κιζιλμπάσιδες προέρχονται από τους Άστατους (Απτάληδες), και Τενεσούρηδες (δίθρησκους) αιρετικούς Μουσουλμάνους. Δεν τρέφουν καμία εκτίμηση στο πρόσωπό τους και τους κατηγορούμουν για κλέφτες και ληστές, ενώ οι γυναίκες εκδίδονται ως πόρνες. Δεν αμφισβητούν την τουρκική καταγωγή τους, αλλά ισχυρίζονται ότι τα ήθη και έθιμα που εξασκούν προέρχονται από την πρώτη περίοδο, πριν ασπασθούν το Ισλάμ. Εξ άλλου τους Κιζιλμπάσιδες δεν τους συναντούμε αποκλειστικά σε συγκεκριμένη περιοχή της Μικράς Ασίας, αλλά είναι διάσπαρτοι από τα Βαλκάνια έως την περιοχή της Μεσοποταμίας και της Συρίας.
Η ταύτιση τους με τους Άστατους, Απτάληδες και Αθιγγάνους πιστεύω ότι προέρχεται από την προσπάθεια της κατασυκοφάντησης τους, επειδή τους χαρακτήριζε πάντοτε μια ανυπακοή για τους θεσμούς και τις αρχές. Η φιλοξενία για τους Κιζιλμπάσιδες θεωρείτο ιερή και προσφέρονταν απλόχερα σε οποιονδήποτε είχε την ανάγκη τους.
Σήμερα, Κιζιλμπάσιδες κατοικούν στην Μικρά Ασία καλυπτόμενοι πίσω από το μανδύα των Αλεβήδων. Στην Δυτική Θράκη υπάρχουν κάποια υπολείμματα Κιζιλμπάσιδων που κατοικούν στα χωριά του Διδυμοτείχου στον Έβρο. 
Ακόμη και σήμερα η κατάσταση και η φήμη για τους Κιζιλμπάσιδες της Θράκης δεν έχει αλλάξει. Οι παραδόσεις και τα έθιμα τους, που αναφέρθηκαν παραπάνω σε συνδυασμό των λατρευτικών τους συνηθειών, που αναμειγνύονται με χριστιανικά στοιχεία, καθώς και το μυστηριακό πέπλο που τους χωρίζει από τις άλλες κοινότητες, αποτελούν παράγοντες γέννησης των ερωτημάτων και αμφισβητήσεων.
Οι «ιδιαιτερότητες» για τις οποίες τους κατηγορούν δεν είναι δυνατόν να επιβεβαιωθούν και έχουν περισσότερα στοιχεία φαντασίας παρά ιστορικής αλήθειας. Εξετάζοντας όλα τα στοιχεία που μπορέσαμε να συλλέξουμε για την ζωή των Κιζιλμπάσιδων διαπιστώσαμε πως όλοι σχεδόν οι συγγραφείς αναφέρουν με επιφύλαξη αυτές τις πληροφορίες. 
Ιδιαίτερα για τους Κιζιλμπάσιδες της Θράκης, οι Σουνίτες Μουσουλμάνοι, αλλά και πολλοί Χριστιανοί, τους κατηγορούν ότι στις τελετές τους κάνουν όργια. Σύμφωνα λοιπόν με τις φήμες που κυκλοφορούν, την τελευταία ημέρα της σύναξης των Κιζιλμπάσιδων στο μοναστήρι της Ρούσσας επιλέγονται δέκα νέα ζευγάρια, τα οποία απέχουν μία βδομάδα πριν και μία μετά από τα συζυγικά τους καθήκοντα. Όλοι θα μπουν γυμνοί στο δωμάτιο δίχως παράθυρα. Εκεί με μοναδικό φως τη φωτιά που καίει, κάθε άντρας επιλέγει στα τυφλά τη σύντροφό του (μία μόνο). Όσα παιδιά γεννηθούν από αυτήν τη συνεύρεση θεωρούνται ιερά, μορφώνονται υποχρεωτικά και κατατάσσονται στους μελλοντικούς αρχηγούς των Κιζιλμπάσιδων.

Σάββατο 24 Μαρτίου 2018

Η Μαγεία είναι η μήτρα όλων των θρησκειών!

Η αναζήτηση της προέλευσης των θρησκειών είναι θέμα συναρπαστικό αλλά και δύσκολο. Το διαθέσιμο υλικό είναι τεράστιο, η επεξεργασία του δυσχερής και συνεχώς ανακαλύπτονται νέα στοιχεία που πολλές φορές ανατρέπουν τα ως τότε δεδομένα. 
Κατά καιρούς έχουν επικρατήσει πολλές θεωρίες, κάτι σαν εφήμερες "μόδες". 
Π.χ. για ένα μεγάλο διάστημα επικρατούσε η άποψη πως όλες οι αντρικές θεότητες είναι προσωποποιήσεις του ήλιου ενώ οι γυναικείες της σελήνης. Άλλη "μόδα" ήταν η "φαλλική ερμηνεία": οι θεοί/ές ήταν συγκαλυμμένες αναφορές στα ένστικτα και στα όργανα της αναπαραγωγής. Τρίτη άποψη ήθελε όλους τους θεούς πρώην ένδοξους ανθρώπους που περιβλήθηκαν το στεφάνι του θρύλου. Προφανώς κάθε θεωρία κατέχει μέρος της αλήθειας...
Κατά τη γνώμη μου η μήτρα όλων των θρησκειών είναι η Μαγεία. Γι’ αυτό, αν αναλύσουμε σε βάθος όλες τις σύγχρονες θρησκείες, θα βρούμε στον πυρήνα τους τα βασικά μαγικά στοιχεία: την προσπάθεια εξευμενισμού-προσεταιρισμό μιας ανώτερης δύναμης για την ικανοποίηση προσωπικών αναγκών (μεταθανάτια ευδαιμονία, θεραπείες, γνώση μέλλοντος, πλουτισμός, οικογενειακή ευτυχία, ερωτική κατάκτηση κ.λπ). Έχω δε τη γνώμη πως κάποια στιγμή και οι σημερινές επικρατούσες θρησκείες θα αποβάλλουν τα άχρηστα τελετουργικά τους και θα επανέλθουν στην μαγική τους αφετηρία...
Στο θρησκευτικό φαινόμενο οδήγησε η συνειδητοποίηση της ανθρώπινης αδυναμίας απέναντι στις τεράστιες φυσικές δυνάμεις, η έλλειψη επιστημονικών γνώσεων, η εμμονή του ανθρώπου στην ιδέα του θανάτου, κι ένα πλήθος ψυχολογικών αναγκών που θα αναλύσουμε εν καιρώ.
Ο Χριστιανισμός είναι ένα απλό επεισόδιο, μια σελίδα στην ιστορία του θρησκευτικού φαινομένου. Δεν συνιστά ούτε διακοπή του ούτε αλλαγή της πορείας του...

Τρίτη 20 Μαρτίου 2018

Χριστιανοί και Μπεκτασίδες (του θεολόγου Σταύρου Βαλλίδη) Λ’ - Ρήξη Μπεκτασήδων με την εξουσία, αρχή παρακμής.

Ο Μπεκτασισμός όπως αναφέραμε παραπάνω, έπαιξε σημαντικό ρόλο στον εξισλαμισμό της Μικράς Ασίας και των Βαλκανίων. Διαμόρφωσε και εδραίωσε την ανάπτυξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 
Η υψηλή Πύλη χρησιμοποίησε τα τάγματα για να μεταλλάξει τους κατοίκους των νέων κατακτήσεων. Ο ρόλος των τεκέδων και των δερβίσηδων είχε άμεση σχέση με τις ανάγκες του Οθωμανικού κράτους τα πρώτα χρόνια. Το ενδιαφέρον της Πύλης μετριάστηκε, μετά την επικράτηση των Οθωμανών στην νοτιοανατολική Ευρώπη. 
Η Οθωμανική εξουσία θεώρησε ως μη αναγκαία και οικονομικά επιβαρυντική τη σύμπραξή της με τους Μπεκτασήδες δερβίσηδες. Γι' αυτό και περιόρισε ή και διέκοψε το κρατικό ενδιαφέρον απέναντι τους. Ως τα τέλη του 15ου αιώνα το Οθωμανικό κράτος ενίσχυε οικονομικά τους τεκέδες. Πέραν αυτού, οι Μπεκτασήδες, και γενικότερα οι ετερόδοξοι δερβίσηδες, είχαν στην κατοχή τους σημαντικές εκτάσεις γης, τις οποίες είχαν εκχωρήσει σ' αυτούς οι σουλτάνοι, ως αντάλλαγμα των υπηρεσιών που τους προσέφεραν. 
Η πολιτική αυτή, όχι μόνο απέβαινε σε βάρος των οικονομικών συμφερόντων της κεντρικής εξουσίας, αλλά προκαλούσε και τη δυσανασχέτηση των διοικητών αγάδων των περιοχών, διότι, αντί να καρπώνονται οι ίδιοι τα οφέλη από τις τεράστιες αγροτικές εκτάσεις, τις εκμεταλλεύονταν οι δερβίσηδες, οι οποίοι δεν είχαν πάντοτε αρμονική συνεργασία με τους γαιοκτήμονες και τις διοικήσεις. Οι φιλελεύθεροι Μπεκτασήδες από την ίδια τους την δομή ήταν υποχρεωμένοι στο άνοιγμα προς την κοινωνία και την ανεξέλεγκτη ένταξη στους κόλπους τους ομάδων που προέρχονταν από διαφορετικές τάξεις. Οι περισσότερες από αυτές ήταν ορκισμένοι εχθροί του Οθωμανικού κατεστημένου για δικούς τους διαφορετικούς λόγους. Η πιο γνωστή ομάδα ήταν αυτή των Κιζιλμπάσιδων που ενώ εντάσσεται στους κόλπους των Μπεκτασήδων, με τις ελευθεριάζουσες λατρευτικές συνήθειες τους, θα συμπαρασύρουν και όλο το υπόλοιπο τάγμα σε δυσφήμιση και διασυρμό. Οι αντίπαλοι τους οι Σουνίτες που εκφράζουν το θρησκευτικό κατεστημένο θα βρουν την ευκαιρία για μια μεθοδευμένη κατασυκοφάντηση.
Τώρα, παρουσιαζόταν η ευκαιρία στην κεντρική εξουσία, αλλά και στους επί μέρους διοικητές, να πάρουν πίσω τις τεράστιες περιουσίες που κατείχαν οι δερβίσηδες και να τις διαθέσουν για τις ανάγκες της ισχυροποιήσεως του κράτους αφού οι νέες κατακτήσεις που τους επέφεραν πολλαπλά κέρδη είχαν σχεδόν σταματήσει. 
Όμως τον καθοριστικό ρόλο στην αλλαγή της πολιτικής των σουλτάνων έναντι των ετεροδόξων δερβίσηδων, τον έπαιξε η δραστηριοποίηση των σουνιτών Μουσουλμάνων, με σκοπό να αναδειχτούν σε κύριο ρυθμιστή της θρησκευτικής ζωής των Οθωμανών. Αυτό βόλευε απόλυτα τον Σουλτάνο διότι πίστευε ότι η κατάσταση θα ήταν πλήρως ελεγχόμενη, αν η κεντρική θρησκευτική εξουσία λάμβανε τις αποφάσεις στην πρωτεύουσα και όχι σε ένα απομακρυσμένο τεκέ. Αυτό επετεύχθη ως ένα βαθμό στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, αλλά ήταν αδύνατον να επικρατήσει στις απομακρυσμένες περιοχές των επαρχιών της και ειδικότερα στα σύνορα με το Ιράν. 
Εξάλλου ο Σουνιτισμός, εκ φύσεως ήταν αστικό κίνημα και οι οπαδοί του προτιμούσαν να κατοικούν στις πόλεις. Αντίθετα οι οπαδοί του Μπεκτασισμού, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ήταν τουρκομανικοί πληθυσμοί και εξισλαμισμένοι ορεσίβιοι χριστιανικοί πληθυσμοί, απομεινάρια χριστιανικών αιρέσεων (Παυλικιανοί, Βογόμιλοι κλπ.), προτιμούσαν την ύπαιθρο και μάλιστα τις ορεινές περιοχές. 
Η εγκατάλειψη εκ μέρους του κράτους της πολιτικής που ευνοούσε τον Μπεκτασισμό ουσιαστικά έθετε φραγμό στην αύξηση του μουσουλμανικού πληθυσμού της υπαίθρου και σε πολλές περιπτώσεις αύξανε τη ροή του προς τα αστικά κέντρα. Πέραν αυτού, η αύξηση του αριθμού των Μουσουλμάνων στις πόλεις, πρέπει να αποδοθεί και στους ομαδικούς εξισλαμισμούς των χριστιανικών πληθυσμών, οι οποίοι πραγματοποιήθηκαν ύστερα από συντονισμένες προσπάθειες του κράτους και των θρησκευτικών παραγόντων του Σουννιτικού κατεστημένου. 
Αν και τα επίσημα κρατικά έγγραφα των Οθωμανικών υπηρεσιών, τα οποία διατηρήθηκαν ως τις μέρες μας, δεν περιέχουν σαφείς και ολοκληρωμένες πληροφορίες αναφορικά με τους ομαδικούς εξισλαμισμούς των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας και των Βαλκανίων. Αυτό υπήρξε αφορμή για πολλούς Τούρκους, αλλά και ξένους επιστήμονες, να ισχυριστούν ότι το Οθωμανικό κράτος δεν επεδίωξε τον εξισλαμισμό τους και την ένταξή τους στην τουρκομουσουλμανική κοινωνία.
Οι Μπεκτασήδες και οι συνεργαζόμενες με αυτούς ομάδες των ετεροδόξων δερβίσηδων, αντέδρασαν στα μέτρα αυτά με αποτέλεσμα, από τις αρχές του 15ου αιώνα και έπειτα να υπάρχει μια συνεχής τριβή στις σχέσεις μεταξύ Μπεκτασήδων και Οθωμανικής εξουσίας με επίκεντρο το Βαλκανικό χώρο.
Οι Μπεκτασήδες, στο χρονικό διάστημα που υπηρετούσαν την πολιτική των Οθωμανών Σουλτάνων, χρησίμευσαν ως ένα ισχυρό και αποτελεσματικό μέσο για την προσέλκυση χριστιανικών πληθυσμών στο Ισλάμ, όπως αυτό εκφραζόταν μέσα από την «ετερόδοξη» διδασκαλία τους. Αφότου υπήρξε ένταση στις σχέσεις Μπεκτασήδων και Οθωμανικού κράτους, οι Μπεκτασήδες παραγκωνίζονται από όλες τις προτεραιότητες της πολιτικής των Οθωμανών Σουλτάνων και στη θέση τους προωθούνται οι Σουνίτες Μουσουλμάνοι. Το «μυστικό Ισλάμ» δεν χάνεται, θα εξακολουθήσει να αποτελεί το υπόβαθρο, πάνω στο οποίο η «νέα» θρησκευτική έκφραση ο Σουννιτισμός, θα προσθέσει νέα στοιχεία και θα διευρύνει την φιλελεύθερη έκφραση του Μπεκτασισμού, δίνοντάς τον και νέο πολιτισμικό ύφος.
Οι Μπεκτασήδες θα κατηγορηθούν ότι υποστήριξαν το κίνημα των γενιτσάρων κατά του Σουλτάνου. Ήταν η χρυσή ευκαιρία των αντιπάλων τους Ουλεμάδων και Καντίδων Σουνιτών, να ξεμπερδέψουν μια και καλή από αυτούς. Έτσι πέτυχαν να εκτελεστούν δημόσια οι τρεις αρχηγοί τους και με διαταγή του Σουλτάνου Μαχμούτ του Β΄ (1808 – 1839) το τάγμα θα διαλυθεί και θα δημευτούν οι περιουσίες τους ή θα παραχωρηθούν σε δερβίσηδες φίλα προσκείμενες στον Σουλτάνο. Απαγορευόταν σε κάθε οπαδό και μέλος του τάγματος να φέρει την στολή του ή κάποιο χαρακτηριστικό που να θυμίζει κάτι από αυτούς. Οι τεκέδες τους έκλεισαν ενώ μεγάλο μέρος των δερβίσηδων εξορίστηκε. Ο σημαντικότερος και πλουσιότερος τεκές τους, στο Τσεχιδλίκ (Chehidlik) στο Βόσπορο καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Η διαταγή για την ισοπέδωση του τεκέ συνυπογράφηκε από τον Σεϊχουλισλάμη, τον Μουφτή της Κωνσταντινούπολης.
Παρόλα αυτά, μετά τον θάνατο του Μαχμούτ τον διαδέχεται ο γιος του Αμπντούλ Μετζίτ (1839-1861), έτσι οι Μπεκτασήδες θα ανασυνταχτούν, θα προσπαθήσουν να ξαναλειτουργήσουν όλα τα παλαιά τους ιδρύματα αλλά ποτέ δεν θα μπορέσουν να αποκτήσουν την παλιά τους αίγλη. Οι κατηγορίες συνεχίστηκαν εναντίον τους, με τους αντιπάλους τους να ισχυρίζονται ότι δεν τελούσαν τις θρησκευτικές τους υποχρεώσεις, δεν ζούσαν με την αυστηρότητα που τους επέβαλε το δόγμα τους, ενώ ο πλούτος που είχαν αποκτήσει τους είχε κάνει τεμπέληδες και οκνηρούς. 
Οι συκοφάντες τους έφτασαν στο σημείο να ισχυρίζονται ότι οι δερβίσηδες Μπεκτασήδες όχι μόνον έπιναν κρασί και οινοπνευματώδη ποτά αλλά αντί για φελλό, σφράγιζαν τα στόμια των μπουκαλιών με σχισμένες σελίδες από το Κοράνι ή ακόμη τις σχισμένες σελίδες τις χρησιμοποιούσαν ακόμη και τις πιο χειρότερες χρήσεις!
Οι σχέσεις τους με τον Ελευθεροτεκτονισμό θα τους προσδώσει μια μεγαλύτερη καχυποψία από το Σουννιτικό κατεστημένο και θα συνεχιστεί η αμοιβαία αντιπαλότητα. Κατά την έρευνά μου δεν μπόρεσα να βρω ξεκάθαρα στοιχεία που να αποδεικνύει την απόλυτη σχέση Μπεκτασήδων Ελευθεροτεκτόνων. 
Απεναντίας ο Αμερικανός διπλωμάτης και ερευνητής John Porter Brown που ασχολείται με τα τάγματα στα μέσα του 19ου αιώνα ισχυρίζεται ότι οι ομοιότητες ήταν τυχαίες. Συμπληρώνει βέβαια ότι οι δερβίσηδες του τάγματος δεν θα είχαν κανένα πρόβλημα να συναδελφωθούν μαζί τους. O Richard Davey στο βιβλίο του, The Sultan and his subjects αναφέρει ότι, οι Μπεκτασήδες έχουν σχέσεις με Γαλλική Ελευθεροτεκτονική Στοά, υποστηρίζοντας ότι στις αρχές του 18ου αιώνα έρχονται σε επαφή με τις αρχές του Βολτέρου. 
Πιθανώς οι φιλελεύθερες ιδέες βρήκαν πρόσφορο έδαφος στις αρχές του διαφωτισμού. Εξάλλου το έτος 1839 θα αποτελέσει ορόσημο στην Οθωμανική ιστορία, με την θέσπιση του Τανζιμάτ. Είναι η περίοδος των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων, που θα δόση μια πνοή φιλελευθερισμού σε όλες τις θρησκευτικές μειονότητες της αυτοκρατορίας. Ο Μπεκτασισμός θα επωφεληθεί από την κατάσταση αυτή και θα προσπαθήσει να ανακτήσει τις δυνάμεις του προβαίνοντας και σε εξεζητημένες παρακμιακές καταστάσεις. Ο Ελευθεροτεκτονισμός θα βρει το ιδανικό έδαφος για ανάπτυξη στην Κωνσταντινούπολη, την Σμύρνη, την Θεσσαλονίκη, καθώς και σε άλλες μεγάλες πόλεις. Μέλη τους θα αποτελέσουν ανώτατοι αξιωματικοί του στρατού, και της δημόσιας διοίκησης, ακόμη και μέλη που προέρχονταν από την οικογένεια του Σουλτάνου. Το κίνημα των Νεοτούρκων θα προέλθει από μέλη που συμμετείχαν σε αυτές τις ομάδες.

Παρασκευή 16 Μαρτίου 2018

Χριστιανοί και Μπεκτασίδες (του θεολόγου Σταύρου Βαλλίδη) ΚΘ’ - Ήταν ο Χατζη-Μπεκτάς μετεμψύχωση του Αγίου Χαραλάμους;

Ο κεντρικός τεκές των Μπεκτασήδων θα κλείσει μετά την επικράτηση του Κεμαλισμού το 1925, ενώ το 1960 θα ξαναλειτουργήσει, αυτή την φορά ως μουσείο. Αποτελεί τόπο έλξης για ένα πλήθος τουριστών. Καταθέτοντας την προσωπική μου διαπίστωση θα ήθελα να προσθέσω ότι, ένας αριθμός Μουσουλμάνων επισκεπτών δεν έρχονται εκεί ως τουρίστες αλλά ως προσκυνητές του χώρου. Οι εγκαταστάσεις έχουν κάπως μεταβληθεί για τις σημερινές μουσειακές ανάγκες. Δεν βλέπει κανείς τα κτίσματα διαμονής των δερβίσηδων ή των κήπων και των πλούσιων μπαξέδων που λέγεται ότι δεν έλειπε τίποτε από λαχανικά και φρούτα.
Με την είσοδο του ο επισκέπτης αντικρίζει την μεγάλη αυλή με το όμορφο σιντριβάνι που συμβολίζει την Αγία Τριάδα, τον δημιουργό (Αλλάχ), τον προφήτη Μωάμεθ και τον Χαλίφη Αλή. Αρχικά στην αυλή, υπήρχαν τα κελιά των δερβίσηδων, οι στάβλοι για τα άλογα των επισκεπτών τα κοτέτσια κ.λπ. Στην δεύτερη αυλή, υπάρχει ο χώρο συγκέντρωσης, η κρήνη με την μορφή του λιονταριού, το αγίασμα, η κουζίνα, η τραπεζαρία, τα λουτρά, ένα τζαμί, η αίθουσα που διεξάγονται οι τελετές του Τζέμ, οι χώροι φιλοξενίας και τέλος το ηγουμενείο όπου διέμενε ο Επικεφαλής Μπαμπά. Στην τρίτη αυλή, υπάρχει ο τάφος του Χαντζή Μπεκτάς Βελή καθώς και τάφοι σεβάσμιων δερβίσηδων, το μαυσωλείο του Μπαλήμ Σουλτάν και του Σεΐχη Καλεντλέρ. Ακριβώς μπροστά στο μαυσωλείο ορθώνεται ένα θεόρατο γέρικο δέντρο, μια μουριά, το ιερό δέντρο των Μπεκτασήδων. 
Κατά την παράδοση το μαυσωλείο του Χατζή Μπεκτάς κατασκευάστηκε από τον αρχιτέκτονα Γιάνκο Ιμπν Μαντυάν που ήταν ο εμπνευστής και κατασκευαστής μεγαλόπρεπων κτισμάτων στην Κωνσταντινούπολη πριν την άλωση. Τις πληροφορίες αυτές μας τις παραθέτει και ο μεγάλος περιηγητής του 17ου αιώνα Εβλιγά Τσελεμπή, που φέρει τον Γιάνκο να εξισλαμίζεται μετά την άλωση και να πρωταγωνιστεί στην αποκατάσταση της κατεστραμμένης πρωτεύουσας.
Το μαυσωλείο (Türbe) του Χατζή Μπεκτάς είναι γνωστό και ως Pir Evi. Η είσοδος του καλύπτεται με μια περίτεχνη μαρμάρινη επικάλυψη που ονομάζεται «η λευκή πύλη». Εκεί υπάρχουν οι τάφοι των πιο φημισμένων δερβίσηδων και Τσελεμπήδων. Ο χώρος είναι καλυμμένος με μεγάλα χαλιά, οι τοίχοι ζωγραφισμένοι και διακοσμημένοι με εντυπωσιακά αραβουργήματα, ενώ στον χώρο είναι τοποθετημένα υψηλά ορειχάλκινα κηροπήγια που φέρουν σε τρεις σειρές από δώδεκα μεγάλους κεροστάτες.
Στην συνέχεια συναντάμε τον χώρο όπου γίνονται οι τελετουργικοί χοροί και ονομάζεται Κιρκλάρ Μεϊντάν. Έξω ακριβώς από την αίθουσα υπάρχει μια μικρή σπηλιά, ένα μικρό και σκοτεινό κελί, όπου κατά την παράδοση ο Χατζή Μπεκτάς παρέμεινε επί 40 ημέρες και νύχτες μόνος, του προσευχόμενος στο Θεός.
Οι Μπεκτασήδες πίστευαν ότι ο Χατζή Μπεκτάς αποτελούσε την μετενσάρκωση του Αγίου Χαραλάμπους. Η μονή φιλοξενούσε πλήθος προσκυνητών, οι οποίοι δεν παρέλειπαν να αφιερώνουν μέρη από τα υπάρχοντα τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των Τατάρων που ασπάσθηκαν τις αρχές των Μπεκτασήδων από τον μαθητή του Χατζή Μπεκτάς Χουβά Ατά. Οι αγάδες τους κάθε χρόνο επισκέπτονταν την μονή και αφού φιλοξενούνταν λίγες ημέρες, αφιέρωναν ως δώρα έναν σεβαστό αριθμό ζώων από τα κοπάδια τους.
Οι σχέσεις της μονής ήταν άριστες και με το τοπικό χριστιανικό πληθυσμό, κάτι που επεδίωκαν οι δερβίσηδες των τεκέδων σε όλη σχεδόν την επικράτεια. Η μονή βρισκόταν πάνω στο εμπορικό δρόμο Καισάρειας, Κίρσεχηρ, Άγκυρας, Κωνσταντινούπολης. 
Ειδικότερα πριν από την έλευση της σιδηροδρομικής γραμμής στην περιοχή, οι ταξιδιώτες ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθούν την διαδρομή αυτή που αποτελούσε και την παλαιότερη στρατιωτική – εμπορική οδό. Οι ταξιδιώτες από τα χωριά της Καππαδοκίας, παρέμεναν ως φιλοξενούμενοι στην μονή και αφού έπαιρναν τα αναγκαία συνέχιζαν το ταξίδι τους.  
Από τα πρώτα ακόμα χρόνια οι Μπεκτασήδες δεν είχαν δράση μόνον ιεραποστολική αλλά επεδίωκαν οι σχέσεις τους με τους Χριστιανούς να διέπονται από εξυπηρέτηση, φιλανθρωπία και προσφορά. Αυτό προερχόταν από την παράδοση που προερχόταν από την ζωή του ιδρυτή του τάγματος τον Χατζή Μπεκτάς.
Στο Βιλαγετναμέ, το έργο που εξιστορεί την βιογραφία του αγίου, αναφέρει διάφορα θαύματα που έκανε στους Χριστιανούς και είχαν απόλυτα συμβολικό χαρακτήρα. Σε ένα ταξίδι του στα χωριά κοντά στο κεντρικό τεκέ του τάγματος ο άγιος πήγε στο Προκόπιο (Ουρκιούπ) και από εκεί πέρασε στο ελληνικό χωριό Σινασός. Εκεί συνάντησε μια Χριστιανή να μεταφέρει πάνω στο κεφάλι της ένα δίσκο που περιείχε σικαλένιο ψωμί πολύ κακής ποιότητας, που μόλις είχε ψήσει. Όταν είδε τον Χατζή Μπεκτάς σταμάτησε και άρχισε να τον παραπονιέται για την κακή ποιότητα του ψωμιού που μπορούσε να κατασκευάσει, και τον παρακαλεί να κάνει κάτι για να την βοηθήσει. Τότε ο άγιος ανταποκρίθηκε και της είπε «από σήμερα οι κάτοικοι του χωριού αυτού θα σπέρνουν σίκαλη και θα θερίζουν σιτάρι, ενώ θα φτιάχνουν μεγάλα ψωμιά θα χρησιμοποιούν πολύ λίγο αλεύρι». Έτσι και έγινε. Από τότε οι ο τόπος αυτός έγινε τόπος προσκυνήματος, ενώ οι κάτοικοι τελούσαν κάθε χρόνο μια τελετή για να ευχαριστήσουν τον άγιο. 
Το γεγονός δεν αναφέρει προσπάθεια προσηλυτισμού, αλλά δηλώνει τις καλές σχέσεις των Χριστιανών κατοίκων της Σινασού με το τάγμα των Μπεκτασήδων. Γι αυτούς ο άγιος ήταν ο δικός τους άγιος που πέρασε στο σώμα του Χατζή Μπεκτάς. Σε περιοχή της Δυτικής Μ. Ασίας πριν ακόμη καταληφθεί από τους Οθωμανούς, ένας Χριστιανός μοναχός που ήταν κρυφά οπαδός του Χατζή Μπεκτάς, προσευχήθηκε σ’ αυτόν για να τον βοηθήσει και να του στείλει σιτάρι, γιατί στην περιοχή επικρατούσε λιμός και παρατεταμένη ανομβρία. Ο Μπεκτάς άκουσε την προσευχή του μοναχού και έδωσε εντολή σε ένα μαθητή του να φορτώσει τσουβάλια σιτάρι σε ένα ζώο και να του το στείλει αμέσως. Έτσι και έγινε.
Με τα δύο αυτά αποσπάσματα από το Βιλαγετναμέ, φανερώνεται η προσφορά του Χατζή Μπεκτάς σε κάθε άνθρωπο που έχει ανάγκη ανεξαρτήτου δόγματος και θρησκείας.

Παρασκευή 9 Μαρτίου 2018

Τα τελευταία προπύργια των Εθνικών...

      
Στα μέσα του 5ου αιώνα το Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος ζει την δική του "περίοδο του μακαρθισμού". Ποιητές, ρήτορες, φιλόσοφοι, διανοούμενοι, ανά πάσα στιγμή μπορούσαν να τυλιχτούν σε μια κόλλα χαρτί με την κατηγορία "περί ελληνισμού" και να δημευθεί η περιουσία τους ή να εκτελεστούν.
Οι παραδοσιακές ρωμαϊκές οικογένειες αντιμετωπίζουν ένα ισχυρό δίλημμα. Είτε να μείνουν πιστές στις προγονικές τους λατρείες, που τους προσέδιδαν κύρος, είτε να ασπαστούν τη νέα θρησκεία προσπαθώντας να διαφυλάξουν μέρος των προνομίων τους.
Οι Εθνικοί, μετά τον επίσημο αποκλεισμό τους απ’ τα δημόσια αξιώματα, διέθεταν ένα μόνο μέσο βιοπορισμού: το ελεύθερο επάγγελμα του διδασκάλου της ρητορικής και της φιλοσοφίας. Πολλοί απ’ αυτούς βρήκαν καταφύγιο στην κοιλάδα Μπεκαά της Συρίας και στις πόλεις της Βηρυτού και της Γάζας όπου εξακολουθούσαν να λειτουργούν φημισμένες νομικές και ρητορικές σχολές.
Γύρω στο 500 μ.Χ. η νεοπλατωνική σχολή της Αθήνας κάθε άλλο παρά σε παρακμή βρισκόταν. Είχε ήδη συγκεντρώσει σημαντικό πλούτο από ιδιωτικές δωρεές, που της επέτρεπαν να λειτουργεί απρόσκοπτα και χωρίς την κρατική οικονομική ενίσχυση. 
Η διδασκαλία όμως των καθηγητών της θεωρήθηκε "ανατρεπτική", οπότε και στοχοποιήθηκε απ’ τον νεαρό τότε αυτοκράτορα Ιουστινιανό. Έτσι, το 529 εκδόθηκε διάταγμα που απαγόρευε τη διδασκαλία στους Εθνικούς και δυο χρόνια αργότερα δημεύθηκε η περιουσία της Σχολής.
Οι επτά τελευταίοι καθηγητές της, με επικεφαλής τον σχολάρχη Δαμάσκιο, βρήκαν καταφύγιο στην αυλή του Πέρση βασιλιά Χοσρόη. 
Όμως εκεί παρέμειναν μόνο ελάχιστους μήνες καθώς το περιβάλλον ήταν ασύμβατο με τον νεοπλατωνικό τρόπο ζωής τους. Προφανώς σκανδαλίστηκαν απ’ τα θρησκευτικά έθιμα των Περσών και την σκληρότερη και πιο ιεραρχημένη ζωή της βασιλικής αυλής.
Τελικά αποχώρησαν φιλικά απ’ τον τόπο της αυτοεξορίας τους, κι επέστρεψαν στο ρωμαϊκό κράτος, αφού, όπως φαίνεται, η προστασία τους εξασφαλίστηκε με ειδικό όρο στη συνθήκη ειρήνης των δύο κρατών το 532 μ.Χ.
Οι περισσότεροι των καθηγητών και των μαθητών τους εγκαταστάθηκαν στην παραμεθόρια περιοχή της βορειοανατολικής Συρίας ώστε να μπορούν ανά πάσα στιγμή να προσφύγουν στην προστασία των Περσών. 
Στα ίδια μέρη είχαν συγκεντρωθεί κι άλλες διωκόμενες θρησκευτικές και πολιτικές μειονότητες. Οι περιοχές αυτές αποτέλεσαν τα τελευταία προπύργια των Εθνικών στην Ανατολή μέχρι την εξαφάνισή τους τον 11ο αιώνα απ’ τους Σελτζούκους...

Τρίτη 6 Μαρτίου 2018

Χριστιανοί και Μπεκτασίδες (του θεολόγου Σταύρου Βαλλίδη) ΚΗ’ - Η καθημερινή ζωή στο κεντρικό μοναστήρι των Μπεκτασήδων!

Η Γαλλίδα αρχαιολόγος B.Chantre, που ταξίδεψε στην Καππαδοκία το 1893 και στο περιθώριο της έρευνάς της μας έδωσε αρκετές πληροφορίες για τη ζωή των Μπεκτασήδων
στον κεντρικό τεκέ του Χατζή Μπεκτάς. Τα στοιχεία που αναφέρει έχουν να κάνουν με τις εικόνες που συνάντησε η επισκέπτρια, στα τέλη του 19ου αιώνα, αλλά και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των δερβίσηδων, την ελεημοσύνη στους φτωχούς, ακόμη και για τα οικονομικά και τη συντήρηση της μονής, την πολιτική δύναμή της, καθώς και δοξασίες και μύθους από τη ζωή του αγίου τους. Γράφει λοιπόν η εν λόγω αρχαιολόγος:
«Στον τεκέ μάς υποδέχεται ο σεΐχης, ένας πενηντάρης με πολύ ευγενική όψη. Στο κεφάλι έχει ένα λευκό σκούφο από ραβδωτή τσόχα σε χονδροειδές σχήμα και γύρω τυλιγμένο ένα πράσινο σαρίκι. Φοράει πράσινο μακρύ μεταξωτό πανωφόρι και στο ζωνάρι που σφίγγει τη μέση του λάμπει ένα μεγάλο κουμπί από επεξεργασμένο κρύσταλλο. Να προσθέσω ότι το δεξί αυτί του θρησκευτικού αρχηγού κοσμείται από ένα μεγάλο ασημένιο σκουλαρίκι στο ίδιο σχήμα με τις πόρπες των φουστανιών μας. Γίνονται οι συστάσεις και ο σεΐχης μας οδηγεί στο βάθος μιας κλειστής στοάς που καταλαμβάνει τη μια πλευρά της εσωτερικής αυλής του τεκέ. Εκεί είναι διευθετημένο ένα είδος μικρού σαλονιού. Ο χώρος είναι σκεπασμένος με στρώματα, μαξιλάρια και χαλιά και στο κέντρο είναι τοποθετημένη, ως καλλωπιστικό στοιχείο, μια πυραμίδα από ανθοδοχεία. Η κυβέρνηση διαθέτει για τη συντήρηση του τεκέ, τις εισπράξεις της δεκάτης από 42 χωριά. Ωστόσο το μισό από το σχετικό ποσό παραχωρείται στον Τσελεπή-Εφέντη (άτομο με μυστηριώδη καταγωγή θρύλος μεταξύ των Μπεκτασήδων.) Έτσι τα έσοδα του τεκέ μειώνονται στη δεκάτη από 21 χωριά. Σ’ αυτά προστίθενται οι εισπράξεις από την πώληση των προϊόντων από τα περιβόλια και τα αμπέλια, οι προσφορές των επισκεπτών και τέλος οι εισφορές των οπαδών του. Επί πλέον, η Διαχείριση του Δημόσιου Χρέους παραχωρεί στους δερβίσηδες 1.435 τόνους αλάτι. Ο θρύλος αναφέρει ότι το γειτονικό ορυχείο αλατιού ανακαλύφθηκε από τον άγιο Χατζή – Μπεκτάς, που κέρδισε έτσι το μερίδιό του.
Ο σεΐχης με το κρυστάλλινο κουμπί μας πληροφορεί ότι ανώτατος αρχηγός της αίρεσης είναι σήμερα ο Αλή – Μεχμέτ – Μπαμπά, ο οποίος κατοικεί στο χωριό Ερένκιοϊ, κοντά στην Κωνσταντινούπολη. Ο ίδιος ο ιμάμης Χατζή – Μεχμέτ – Μπαμπά βρίσκεται στη δεύτερη βαθμίδα. Μας δίνει μάλιστα τα ονόματα γραπτά. Όση ώρα πληροφορούμαστε από το στόμα του ΧατζήΜεχμέτ - Μπαμπά ενδιαφέροντα στοιχεία για την αίρεση, ξεφυτρώνουν από παντού δερβίσηδες ντυμένοι κατάλευκα, με σκούφο από ραβδωτή τσόχα σε σχήμα κολοκύθας, κατεβασμένο μέχρι τα μάτια και τα αυτιά. Αντίθετα με το γενικό κανόνα, οι δερβίσηδες αυτοί δίνουν υπόσχεση αγνότητας. Στο μοναστήρι είναι 50 ή 60 και κάνουν όλες τις δουλειές. Μας εντυπωσιάζει η ποικιλία των φυλετικών τύπων που εκπροσωπούν, αλλά αυτό εξηγείται όταν μας λέγουν ότι ανάμεσά τους βρίσκονται προσήλυτοι Έλληνες, καθαρόαιμοι Άραβες, Αλβανοί και τέλος πάντων άνδρες που ανήκουν σε όλες τις φυλές της Μικράς Ασίας.
Αυτή η αίρεση των Μπεκτασήδων είναι σήμερα μία από τις ισχυρότερες της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έχει διακλαδώσεις παντού, ακόμα και στις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης. Ο Χατζή – Μεχμέτ - Μπαμπά μας λέει με περηφάνια ότι με ένα νεύμα τους μπορούν να συγκεντρώσουν ένα φοβερό στρατό. Τα χρήματα δεν τους λείπουν. Εξάλλου είναι φανερή η αντίθεση της πλούσιας εμφάνισης του οικήματος με τη φτώχεια που επικρατεί παντού.
Σιωπηλοί, οι λευκοί δερβίσηδες κάνουν τις κινήσεις που απαιτούνται για τις εργασίες τους. Μερικοί τρίβουν αλάτι, άλλοι αλέθουν καφέ για χάρη μας. Στο αυτί τους έχουν όλοι έναν κρίκο, όχι όμως ασημένιο όπως του ιμάμη αλλά από νεφρίτη. Επίσης, στο στήθος τους έχουν όλοι από ένα αστέρι από πέτρα του Προκοπίου. Αυτό το φορούν όλα γενικώς τα μέλη. Μερικοί ιμάμηδες με πράσινο σαρίκι που ανήκουν στο επιτελείο του αρχηγού έρχονται να καθίσουν σταυροπόδι κοντά μας. Πίνουμε καφέ και μετά μας προτείνουν να επισκεφθούμε τον τεκέ, που έχει την ιδιαιτερότητα να είναι ανοιχτός σε όλους, αδιακρίτως θρησκείας ή φυλής.
Στο σύνολό του ο τεκές καταλαμβάνει ένα μεγάλο μέρος του χωριού. Οι τοίχοι που τον περιβάλλουν περικλείουν μια σειρά από κτίρια, παρεκκλήσια, τάφους, τζαμιά, καταλύματα για τους προσκυνητές, αυλές, κήπους κ.λ.π. Εξαιρετικά ενδιαφέροντες είναι οι κήποι, οι οποίοι περιέχουν όλα σχεδόν τα είδη των δικών μας καλλιεργειών. Βλέπεις πατάτες, ηλίανθους, αγκινάρες, φασόλια, κουκιά, μπιζέλια, όλα τα είδη σαλατικών, κρεμμύδια, πεπόνια, καρπούζια, αγγούρια και δεν ξέρω τι άλλο ακόμα άφθονα φρούτα, αμπέλια και, τέλος, πολλά λουλούδια. Όλα αυτά τα είδη είναι εξαιρετικά δυσεύρετα στο εσωτερικό της Ανατολίας, τα περισσότερα μάλιστα άγνωστα. Οι δερβίσηδες περηφανεύονται για τις καλλιέργειές τους και τις αφιερώνουν όλες τις φροντίδες τους.
Διασχίζοντας τον κήπο βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μικρό πέτρινο οικοδόμημα, εξάγωνο όπως όλες οι ταφικές κατασκευές περσικού ρυθμού. Είναι το σεβάσμιο ιερό του τεκέ, ο τουρμπές (μαυσωλείο), όπου αναπαύεται το λείψανο του αγίου Χατζή-Μπεκτάς - Βελή. Πριν μπούμε, πρέπει να βγάλουμε τα παπούτσια μας. Ο τουρμπές αποτελείται από δύο μέρη: τον προθάλαμο και τον επιτύμβιο ναΐσκο. Στον πρώτο μερικοί Μπεκτασήδες είναι καθισμένοι σταυροπόδι πάνω στα πολύτιμα χαλιά που καλύπτουν το πάτωμα και παραμένουν βυθισμένοι στην προσευχή τους. Αυτός ο χώρος δεν προσφέρει τίποτα το ιδιαίτερο. Ως μοναδικό στόλισμα έχει χαλιά και δέρματα από γαζέλες και τίγρεις κρεμασμένα στους τοίχους. Από μία χαμηλή πόρτα σκεπασμένη με ένα ωραιότατο παραπέτασμα από παλιό, πράσινο, μεταξωτό χρυσοκέντητο ύφασμα μπαίνουμε στο παρεκκλήσι. Ο μυτερός τρούλος και οι ασπρισμένοι με ασβέστη τοίχοι του, καλύπτονται από άναρχες ζωγραφιές, περσικής τεχνοτροπίας. Στο κέντρο, πάνω σε ένα βάθρο, βρίσκεται ο τάφος του αγίου. Είναι σκεπασμένος με μεταξωτά υφάσματα σε σπασμένους τόνους του ρόδινου και απαλού πράσινου, που τα εξαίσια χρυσοκέντητα τους δημιουργούν ελαφρές πτυχώσεις. Το δωμάτιο θα ήταν ψυχρό χωρίς αυτά τα υφάσματα που το φωτίζουν με την γλυκιά λάμψη τους. Ορειχάλκινα κηροπήγια στην σειρά λαμποκοπούσαν πάνω στα σκαλιά του βάθρου. Οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με τάματα και δώρα που έστειλαν είτε έφεραν από μακρινές περιοχές οι προσκυνητές. Είναι προσευχές σε ωραία αραβική γραφή, σκαλιστοί δίσκοι από ινδική καρύδα ή μέταλλο σμιλεμένοι με τέχνη, κέρατα αίγαγρου, επίσης επεξεργασμένα, δίκοπα τσεκούρια, χαϊμαλιά.
Τη σειρά των θρησκευτικών κτιρίων του τεκέ συμπληρώνει ένας άλλος τουρμπές χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον που περιέχει τον τάφο του σουλτάνου Ορχάν, και τέλος ένα κατεστραμμένο τζαμί στο οποίο μπαίνεις χωρίς να βγάλεις τα παπούτσια σου και το οποίο, πράγμα παράξενο, δεν φαίνεται να είναι σημαντικό στα μάτια των Μπεκτασήδων.
Μια πηγή παρέχει άφθονο νερό. Οι οδηγοί μας άφησαν για το τέλος την επίσκεψη της κουζίνας και του αρτοποιείου, που δίκαια είναι ονομαστά σε όλη την ανατολή για το γιγάντιο μέγεθός τους. Η φήμη αυτή δεν έχει τίποτα το υπερβολικό. Το αρτοποιείο είναι μια τεράστια θολωτή αίθουσα με ένα φούρνο στο οποίο ψήνουν καθημερινά 1.000 ψωμάκια που τα μοιράζουν σε περαστικούς, προσκυνητές και ζητιάνους που επισκέπτονται συνεχώς το μοναστήρι. Μας δίνουν πολλά τέτοια ψωμάκια. ……….Τα πάντα στους Μπεκτασήδες λάμπουν από καθαριότητα. Η κουζίνα, ψηλή και θολωτή, έχει πολλά τζάκια, πάνω από τα οποία κρέμονται χύτρες διαφόρων μεγεθών. Η μια χύτρα πραγματικά κολοσσιαία, χρησιμοποιείται τις μέρες που συρρέουν στο μοναστήρι τα πλήθη των προσκυνητών, δηλ. τις μεγάλες γιορτές και κυρίως στις 22 Αυγούστου που είναι η μεγαλύτερη γιορτή των δερβίσηδων. Οι κουτάλες που βυθίζουν σ’ αυτές τις εντυπωσιακές χύτρες, έχουν μήκος 1,2 και 3 μέτρων. Κάτι άλλο που μου κάνει μεγάλη αίσθηση σ’ αυτήν την κουζίνα είναι τα άφθονα ορειχάλκινα καντηλέρια, που είναι τόσο αστραφτερά ώστε οι λάμψεις από τα σπιθίσματα τους φθάνουν μέχρι τους σκοτεινούς θόλους της αίθουσας. Και στην κουζίνα επικρατεί η ίδια σχολαστική καθαριότητα,…..
Όταν ολοκληρώνεται η επίσκεψή μας, ο Χατζή – Μεχμέτ – Μπαμπά μας προσφέρει μερικούς πέτρινους κόκκους μεγέθους σπυριού σταριού, που τους περιβάλλει ένας θρύλος, στην αλήθεια του οποίου πιστεύουν απόλυτα. Γι’ αυτό οι προσκυνητές φεύγοντας από το μοναστήρι παίρνουν απαραίτητα μαζί τους μερικούς κόκκους. Το θαυμαστό γεγονός που μετέτρεψε το στάρι σε σκληρό άργιλο είναι το εξής: ο άγιος Χατζή Μπεκτάς ζήτησε μια μέρα από τους χωρικούς να του δώσουν λίγο σιτάρι για να χορτάσει την πείνα του και εκείνοι αρνήθηκαν. Τότε φώναξε αγανακτισμένος: Είθε ο Αλλάχ να μετατρέψει την σοδειά σας σε πέτρες. Έτσι έγινε. Σήμερα δίνουν τους κόκκους αυτούς στους επισκέπτες επειδή είναι προικισμένοι με μεγάλη δύναμη και καταπολεμούν όλα τα κακά.
Μας βάζουν στο χέρι μια δόση απ’ αυτό το πολύτιμο φυλακτό.»

Παρασκευή 2 Μαρτίου 2018

Χριστιανοί και Μπεκτασίδες (του θεολόγου Σταύρου Βαλλίδη) ΚΖ’ - Ο ρόλος των τεκέδων για την εξάπλωση του μυστικιστικού Ισλάμ και του εκτουρκισμού στην Ευρώπη.

Οι δερβίσικοι τεκέδες με κέντρο την Μικρά Ασία θα εξαπλωθούν σαν τα μανιτάρια σε ολόκληρο τον Οθωμανικό κόσμο. Θα ιδρυθούν σε όλες τις γνωστές μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, αλλά και σε όλα τα κομβικά σημεία που εξυπηρετούσαν τους γνωστούς δρόμους του εμπορίου. 
Οι πρώτοι μεγάλοι και ιστορικοί τεκέδες θα μεταφερθούν στην Αδριανούπολη, την Θεσσαλονίκη, την Θεσσαλία, την Ήπειρο και θα επεκταθούν σε όλα τα Βαλκάνια, μέχρι τα σύνορα με την δυτική Ευρώπη. Όπως ήταν φυσικό, η αρχή θα γίνει από τη Θράκη στα τέλη του 14ου αιώνα. Στα πλαίσια του Τουρκικού εποικισμού θα αποτελέσουν, πρόσφορες και σταθερές «βάσεις», για τις μελλοντικές κατακτήσεις των Οθωμανών στην Ευρώπη.
Οι Οθωμανοί όπως προαναφέρθηκε, μετέφεραν από τα βάθη της Μικρά Ασίας αξιόμαχους πολεμιστές που ζούσαν μέχρι τότε σε νομάδες και μετακινούνταν ανάλογα με τις ανάγκες τους. Έτσι εγκατέστησαν ισχυρές ομάδες Γιουρούκων, κατά μήκος των κεντρικών δρόμων καθώς και στις γύρω ορεινές περιοχές. Αυτοί θα θέσουν τις προϋποθέσεις και θα εξασφαλίσουν την ασφάλεια των οδικών διαδρομών. Πολλές φορές η ευθύνη της δημόσιας ασφάλειας βάρυνε ακόμη και ολόκληρα χωριά, που σε αντάλλαγμα έπαιρναν κάποια φορολογικά προνόμια. Οι τεκέδες θα παίξουν το ρόλο της εξασφάλισης των θρησκευτικών, πολιτιστικών και κοινωνικών παροχών των κατοίκων. Επίσης, στους απόμακρους δρόμους και περάσματα, θα εξασφαλίσουν στους ταξιδευτές εμπόρους, την ασφαλή διαμονή τους.
Συνήθως, σε σεβαστά και αξιόλογα άτομα, δερβίσηδες ή σεΐχηδες, οι Οθωμανικές αρχές παραχωρούσαν αγρούς, όπου αναγείρονταν μοναστήρια και στη συνέχεια τους παραχωρούσαν περιουσιακά στοιχεία «προίκα» για την επιβίωσή τους. 
Οι δερβίσηδες καλλιεργούσαν τα χωράφια τους και αξιοποιούσαν την περιουσία τους, για τα έξοδα του τεκέ. Επίσης, αν οι ανάγκες και η φήμη του τεκέ ήταν πολύ μεγάλη, μπορούσαν να παραχωρηθούν και τα εισοδήματα από την φορολογία διπλανών χωριών. Οι τεκέδες έπαιζαν ταυτόχρονα τον ρόλο του καταφυγίου για τους νεοφερμένους εποίκους. 
Οι ηγούμενοι αποσπούσαν από τον Σουλτάνο ένα φιρμάνι, ένα διάταγμα, που επιβεβαίωνε ότι η γη αποτελούσε βακούφι του μοναστηριού, ακίνητη περιουσία και έτσι, τους παρείχαν προνόμια και φοροαπαλλαγές. Αυτό θα αποτελέσει τη βάση και τον πυρήνα ενός νέου χωριού. Έτσι οι τεκέδες θα αποτελέσουν τον πυρήνα γύρω από τα οποία καθιδρύθηκαν καινούργια χωριά. 
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, δερβίσηδες που συμμετείχαν στον πόλεμο στα σύνορα επιχορηγήθηκαν με εκτάσεις γης όπου βρίσκονταν μοναστήρια που είχαν ιδρυθεί παλιότερα. Αυτοί πρώτοι ξεκίνησαν την καλλιέργεια της γης, δημιουργώντας συγχρόνως γύρω τους καινούργια μικρά χωριά. Παράδειγμα, που μπορεί να επαληθεύσει αυτή την άποψη είναι ότι ακόμη και σήμερα στην επαρχία Manisa, που βρίσκεται μεταξύ Ιωνίας και Λυδίας στην Μικρασία έξι χωριά έχουν το όνομα των ιδρυτών τους Σεΐχηδων. Υπήρχαν επίσης δέκα άλλα χωριά που είχαν μοναστήρια στα προάστια τους.
Μόλις η μονή των δερβίσηδων σταθεροποιείτο, είχε σαν πρώτο μέλημα την αξιοποίηση των πηγών που θα της έφερναν εισοδήματα. Τα μέλη της μονής θα μπορούσαν να επιβιώσουν μόνον αν καλλιεργούσαν την γη και ειδικότερα αν κατείχαν αμπέλια και κήπους.
Οι τεκέδες ανάλογα με τα περιουσιακά στοιχεία που εξασφάλιζαν μπορούσαν να αποκτήσουν μεγάλο κύρος και δύναμη. Καθοριστικό ρόλο θα αποτελέσουν οι χαρισματικοί επικεφαλείς σεΐχηδες που η φήμη τους γίνεται γνωστή σε όλη την αυτοκρατορία.
Τα οικήματα στα οποία ιδρύθηκαν οι τεκέδες, είτε κτίζονταν εξαρχής, είτε οι δερβίσηδες Μουσουλμάνοι κατελάμβαναν παρακμάζοντα χριστιανικά μοναστήρια και τα μετέτρεπαν σε τεκέδες. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τέτοια μετατροπή, στο κεντρικό τεκέ των Μπεκτασήδων στην Καππαδοκία, των Μεβλεβήδων στο Ικόνιο, του Ντομούζ Ντερέ τεκέ (κοντά στην Κεσάνη) και του Εσκή Μπαμπά στην περιοχή της Θράκης.
Οι δερβίσηδες των τεκέδων θα παίξουν συνειδητά ρόλο ιεραποστολικό, μεταφέροντας συγχρόνως, και τις δοξασίες του μυστικισμού τους. Γύρω από τα μοναστήρια αυτά θα ιδρυθούν σημαντικές Οθωμανικές πόλεις που θα παίξουν συγχρόνως το ρόλο των μεθοριακών εγκαταστάσεων κατά μήκος των αξόνων της Οθωμανικής επέκτασης. Ο προσηλυτισμός του «προνομιούχου» ντόπιου πληθυσμού σε συνάρτηση με την ελεύθερη άσκηση της λαϊκή λατρείας τους, ήταν φυσικό επακόλουθο.